سیر تطور اصول دین در مکاتب اهل سنت
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
ناصر فروهی
1
(دانشگاه تبریز)
سید احمد حسینی
2
(دانشگاه شهید مدنی آذربایجان)
زهره فصل بهار
3
(دانشگاه تبریز)
کلید واژه: اصول دین, کلام اسلامی, خوارج, مرجئه, معتزله, اشاعره, ماتریدیه. ,
چکیده مقاله :
بحث از اصول دین یکی از مسائل مهم در بین متفکران مسلمان است. این مفهوم با اهمیت در نزد مسلمانان تاریخ ویژه ای را طی کرده است. مفهوم اصول خمسه در کتاب و سنت و در زمان آغاز شکل گیری بحث های کلامی وجود نداشته است و بعدها و مخصوصا در اثر معتزله وارد مباحث کلامی شده است. در دوره های نخست، اصطلاح اصول دین به معنای مطلق مباحث اعتقادی به کار می رفت و طیف وسیعی از مباحث اعتقادات را شامل می شد. بنابراین در این دوره و در میان گرایش های نخستین کلامی هنوز مفهوم اصول خمسه به عنوان یک مفهوم مشخص شکل نگرفته بود. در ادامه مفهوم اصول خمسه وارد قاموس معتزله شد و به تعداد خاصی از اعتقادات اطلاق گردید. معمولا در این دوره پنج مورد برای اصول نام برده می شد. بعدها این اصول در دیگر نحله-های کلامی هم از لحاظ تعداد و هم در موارد تغییراتی کرده است به طوری که گاهی هفت مورد و یا حتی پانزده مورد نیز برای این اصول برشمرده شده است. با وجود همه تاریخ غنی که این مفهوم نزد معتزله طی کرده است، اما نزد دیگر مکاتب کلامی که بیشتر ایمان گرا بوده اند مانند اشاعره یا ماتریدیه مفهوم اصول خمس وجود ندارد و آنها نیز مفهوم اصول دین را به معنای مطلق اعتقادات به کار می برند.
The discussion of the principles of religion or the articles of faith is one of the most important discussions among Muslim thinkers. This important concept of the principles of religion or the articles of faith has its own history among Muslims. The concept of the five articles of faith in Islam is not extant in Quran or in Hadith but has entered the works of Muslim theologians especially by the works of Mutazilites. In its early stages in the history, the concept of principles of the religion or the articles of faith was used in a general way and referred to the whole theological beliefs but later its usage has narrowed and just referred to some special theological creeds. In this period usually five items were referred to as the five principles of religion. Different theological traditions have their own principles of religion in the way that sometimes seven and even fifteen items were referred to as the principles of religion. Unlike the rationalist Mutazilites, there is no such a concept among Ash'arites or Maturidites. In this article we will survey the history of the changes the concept of the articles of faith experienced in Sunni Kalam tradition
1- قرآن کریم
2- آمدی، سیف الدین، (1423)، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره: دارالکتب
3- ابن تیمیه، (1425)، شرح العقیده الاصفهانیه، بیروت: المکتبه العصریه
4- ابن مرتضی، احمد بن یحیی، (1960)، طبقات المعتزله، بیروت: دارالمکتبه الحیاه، بتحقیق سوسنه دیفلد-فلزر
5- ابن ندیم، (1350)، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران
6- احمدی، عبدالله بن سلمان، (1416)، المسائل و الرسائل المروية عن الإمام أحمد بن حنبل في العقيده، الطبعه الثانیه، ریاض: دارطیبه
7- اشعری، ابوالحسن، بی تا، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، تصحیح حموده غرابه، قاهره: المکتبه الازهریه للتراث
8- اشعری، ابوالحسن، (1400)، مقالات الاسلامیین، چاپ سوم، ویسبادن: فرانتس شتاینر.
9- اشعری قمی، سعد بن عبدالله، (1360)، المقالات و الفرق، چاپ 2، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی
10- اصفهانی، ابن منده، (1422)، الایمان، بیروت: دارالکتب العلمیه
11- ایجی، قاضی عضدالدین، (1325)، مواقف، تصحیح بدر الدین نعسانی، قم: الشریف الرضی
12- باقلانی، (1425)، الانصاف فیما یجب اعتقاده لایجوز اعتقاده لایجوز الجهل به، تحقیق شیخ زاهد کوثری، ضمن کتاب العقیده و العلم الکلام، بیروت: دار الکتب العلمیه
13- بخاری، محمد، (1981)، صحیح، استانبول.
14- بغدادی، عبدالقاهر، (1408)، الفرق بین الفرق و بیان الفرقه الناجیه منهم، بیروت: دارالجلیل، دارالآفاق
15- بغدادی، عبدالقاهر، (2003)، اصول الایمان (اصول الدین)، تحقیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت: دار و مکتبه الهلال
16- پاکتچی، احمد، (1379)، "اصحاب حدیث"، دايره المعارف بزرگ اسلامي، جلد 9، زيرنظر كاظم موسوي بجنوردي. تهران: مركز دايره المعارف بزرگ اسلامي.
17- تفتازانی، سعدالدین، (1409)، شرح المقاصد، تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیره، قم: الشریف الرضی
18- جوینی، عبدالملک، (1416)، الارشاد الی قواطع الادله فی اول الاعتقاد، تعلیق زکریا عمیراث، بیروت: دارالکتب العلمیه
19- جوینی، عبدالملک، (1420)، الشامل فی اصول الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه
20- حمیری، ابوسعید بن نشوان، (1972)،الحور العین، تحقیق کمال مصطفی، قاهره: المکتبه العربیه المصریه
21- حنفی ماتریدی، ابوالثناء، (1995)، التمهید لقواع‍‍د التوحید، تحقیق عبدالحمید ترکی، بیروت: دار الغرب الاسلامی،
22- شاطبی، ابواسحاق، (1420)، الاعتصام، تعلیق محمود طعمه، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالمعرفه
23- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1364)، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، چاپ سوم، جلد 1، قم: الشریف الرضی
24- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1425)، نهایه الاقدام فی علم الکلام، تحقیق احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه
25- شیرازی، ابواسحاق، (1425)، الاشاره الی مذهب اهل الحق، تحقیق محمد حسن اسماعیل، بیروت: دار الکتب العلمیه
26- صابری، حسین، (1388)، تاریخ فرق اسلامی جلد1، چاپ پنجم، انتشارات سمت، تهران
27- غزالی، ابوحامد، (1409)، الاربعین فی اصول الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه
28- غزالی، ابوحامد، (1409)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیه
29- فخررازی، (1986م)، الاربعین فی اصول الدین، قاهره: مکتبه الکلیات الازهریه
30- فخررازی، (1411)، المحصل، تحقیق دکتر اتای، عمان: دارالرازی
31- قاری، ملا علی، (1428)، شرح کتاب الفقه الاکبر، تحقیق محمد علی دندل، بیروت: دارالکتب العلمیه
32- قاضی عبدالجبار، (1422ق)، شرح الاصول الخمسه، قوام الدین مانکدیم، تعلیق احمد بن حسین ابی هاشم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
33- گذشته، ناصر، (1379)، "اصول دین"، دائره المعارف بزرگ اسلام، جلد 9، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی
34- ماتریدی، ابومنصور، (1427)، التوحید، تحقیق دکتر عاصم ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیه
35- ملطی، ابن عبدالرحمن، (1413)، التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع، تحقیق دکتر محمد زینهم، قاهره: مکتبه مدبولی
36- نوبختی، حسن بن موسی، (1404 ه.ق).، فرق الشیعه، چاپ دوم، بیروت: دار الاضوا
37- Gardet, L. 2015, "ʿIlm al-Kalām." Encyclopedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online.
Sheikh, Yaseen Ibrahim, 2006, the five pillars of Islam, Dar al-Cariro: Manarah.