بررسی کاربرد و اعتبار تمثیل منطقی «قیاس غائب بر شاهد» در استنباط مسائل کلامی نزد متکلمان اسلامی

چکیده مقاله :

تمثیل همواره یکی از شیوه‌های مهم در تبیین و استنباط مسائل عقلی و کلامی در سنت اندیشه اسلامی بوده است. در این میان، «قیاس الغائب علی الشاهد» به‌عنوان روشی عقلی در تحلیل و اثبات مفاهیم کلامی، نزد متکلمان اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی، کاربرد این نوع استدلال را در مکاتب کلامی مختلف، از جمله معتزله، اشاعره و امامیه بررسی کرده و به تحلیل اعتبار آن در استنباط مسائل کلامی می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قیاس غائب بر شاهد، به‌ویژه در مباحث صفات و افعال الهی، در کلام معتزله و اشاعره نقش محوری داشته است. متکلمان امامیه، با وجود استفاده اولیه از این قیاس، از دوران علامه حلی به بعد آن را مورد نقد قرار داده و در نتیجه، قاعده «نفی قیاس» را به‌عنوان یکی از اصول مهم نظام کلامی خود پذیرفتند. با این حال، این قیاس در مواردی که علت جامع نقش علت تامه را ایفا کند، می‌تواند معتبر شمرده شده و به‌عنوان قیاس برهانی تلقی شود

چکیده انگلیسی :

"Analogy has always been one of the important methods in explaining and inferring intellectual and theological issues in the tradition of Islamic thought. Among these, 'qiyas al-ghaib ala al-shahid' (analogical reasoning from the known to the unknown) has held particular significance for Islamic theologians as a rational method in analyzing and proving theological concepts. This article, using a descriptive-analytical approach, examines the application of this type of reasoning in various theological schools, including the Mu'tazilites, Ash'arites, and Imamiyyah, and analyzes its validity in inferring theological issues. The findings of the study indicate that analogical reasoning from the known to the unknown, especially in discussions regarding divine attributes and actions, played a central role in the theology of the Mu'tazilites and Ash'arites. Although early Imamiyyah theologians utilized this analogy, from the time of Allama Hilli onward, it was critiqued, leading to the adoption of the 'rejection of analogy' as one of the key principles of their theological system. Nevertheless, in cases where the common cause acts as a complete cause, this analogy can be considered valid and treated as demonstrative analogy."

منابع و مأخذ:

1- قرآن کریم
2- ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، جلد1، چ پنجم، تهران: طرح نو.
3- اژه ای، محمدعلی(1389)، مبانی منطق، سمت.
4- آمدی، سیف الدین( 1413)، غایه المرام فی العلم الکلام، بیروت: دار الکتب العلمیه.
5- ایجی، میرسید شریف (1325)، شرح مواقف، قم: الشریف الرضی.
6- ابن سینا، حسین ابن عبدالله ( 1405)، منطق المشرقیین، قم: نشرمکتبه آیه العظمی النجفی المرعشی.
7- ابن فارس، ابی الحسین احمد (1404)، معجم مقاییس اللغه، ج5 ( دوره 6 جلدی)، مرکز نشر: مکتب الاعلام الاسلامی.
8- ابن منظور، لسان العرب (1414)، سیدجمال الدین میردامادی، بیروت: دارالفکر.
9- برنجکار، رضا، نصرتیان اهور (1399)، قواعد کلامی توحید، تهران: داراحدیث.
10- رضایی، محمدجعفر، معنا و منزلت عقل در کلام امامیه (1396)، قم: موسسه علمی- فرهنگی دار الحدیث.
11- الخطاف، د. حسن (1427ه-2006م)، قیاس الغائب علی الشاهد و دوره فی تکوین العقل الاعتزال الاسلامیه المعرفه، السنه الحادیه عشر، العدد 44.
12- جوادی آملی، عبدالله ( 1389)، تسنیم( ج5و 21)، محقق حجه الاسلام احمد قدوسی، چ پنجم، قم: اسرا.
13- ----- (1388)، محقق محمد واعظی و حسین اشرفی، (ج8)، قم: اسرا.
14- ----- (1389)، محقق ححج الاسلام مجید حیدریفر و روح الله رزقی،(ج9)، قم: اسرا.
15- الجوینی، عبدالملک، ( 1416)، الارشاد الی قواطع الادله فی أول الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
16- ----- (1412)، العقیده النظامیه فی الارکان الاسلامیه، المکتبه الازهریه للتراث.
17- ----- (1407)، لمع الادله فی قواعد عقائد اهل السنه و الجماعه، عالم الکتب.
18- خندان، علی اصغر، مغالطات ( 1384)، قم: بوستان کتاب قم.
19- سامی النشار، علی، مناهج البحث عند مفکری الاسلام و اکتشاف المنهج العلمی فی العالم الاسلامی(1984م- 1404ه)، بیروت: دار النهضه العربیه.
20- سبحانی تبریزی، جعفر (1389)، دانشنامه اسلامی، جمعی از محققین تحت اشراف آیت الله سبحانی، نشر موسسه امام صادق(ع).
21- ---- (1379)، مسائل جدید کلامی، نشر موسسه امام صادق(ع).
22- الشافعی، الدکتور محمود ( 1422ه- 2001)، المدخل الی دراسه علم الکلام، پاکستان: دار القران و العلوم الاسلامیه.
23- شریف مرتضی ( 1411)، الذخیره فی علم الکلام به تحقیق سیداحمد حسینی، قم: موسسه النشر الاسلامیه.
24- ---- شرح الجمل العلم و العمل (1419)، منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة:دار الأسوة للطباعة و النشر.
25- شهابی، محمود (1358)رهبر خرد(قسمت منطقیات)، تهران: نشر کتابفروشی خیام.
26- شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات ( 1413)، الموتمر العالمی للشیخ مفید.
27- ----- ( 1413)، الفصول المختاره ، الموتمر العالمی للشیخ مفید.
28- طوسی، محمدبن حسن (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، ج8، دار احیاء التراث العربی.
29- عطایی نظری، حمید (1401)، تاریخ برهان های اثبات وجود خدا در کلام امامیه(ج1)،چ اول ، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
30- عابدین، السید عبدالله (2017)، نقد استخدام قیاس الغائب علی الشاهد فی اثبات الصفات الالهی عبدالمعالی الجوینی، مجله کلیه الاداب جامعه سوهان- العدد45 .
31- عبدالجبار ، ابی الحسن (1422)، شرح اصول خمسه، قوام الدین ماندیکم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
32- ------ (بی¬تا) المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج8، بی¬جا.
33- ------ (2006)، المجموع فی المحیط بالتکلیف، ج1، تحقیق الاب یوسف هوبن ط- المطبعه الکاثولیکه بیروت.
34- علامه حلی، الحسن بن یوسف ( 1415)، مناهج الیقین فی اصول الدین، مرکز الدراسات و التحقیقات الاسلامیه- دار الاسوه للطباعه و النشر.
35- علامه حلی (1363)، ابومنصور یوسف بن مطهر، جوهر النضید فی شرح منطق التجرید نشر بیدار.
36- عویس ابوالحمد احمد، حمدالله (2021)، قیاس الغائب علی الشاهد بین القاضی عبدالجبار و الامام جوینی و اتجاههما نحو الصفات الالهیه، جامعه الازهر- کلیه الدراسات الاسلامیه و العربیه للبنین الجمله العلمیه، عدد الثامن عشر.
37- غزالی، ابی حامد (1993م )، معیار العلم فی فن المنطق(قدم له و علق علیه و شرحه)، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
38- فارابی، ابونصر (1404ق)، الالفاظ المستعمله فی المنطق، ایران: المکتبه الازهرا.
39- ----- (1408)، المنطقیات، منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
40- فان اس (1399)ب ، شکوفایی کلام اسلامی، مترجم سارا حاجی حسینی مسگر، چ اول، تهران: حکمت.
41- ----- (زمستان 1365و بهار1366)ساخت منطقی علم کلام، ترجمه احمد آرام، ادیان و مذاهب و عرفان، نشریه تحقیقات اسلامی، شماره2و 3 ( 33تا78).
42- فخر رازی، محمدبن عمر (1411ه. 1990م)، التفسیر الکبیر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
43- فرامرز قراملکی، احد (1384)، منطق2 ، دانشگاه پیام نور.
44- ----- (1391)، میراث منطق دانان مسلمان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
45- فخرالدین رازی (1407)، المطالب العالیه فی العلم الالهی، بیروت، دار الکتاب العربی.
46- کلینی، محمدبن یعقوب بن اسحاق ( 1407)اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
47- المدن، علی (2010)، تطور علم الکلام الامامی( دراسه فی تحولات المنهج حتی القرن السابع الهجری) ، مراجعه د. عبدالجبار الرفاعی، ط1، بغداد: مرکز دراسات فلسفه الدین.
48- مطهری، مرتضی (1384)، مجموعه آثار استاد شهید مطهری،ج6، تهران: صدرا.
49- مظفر، محمدرضا ( 1385)، منطق، ترجمه علی شیروانی، نشر موسسه انتشاراتی دارالعلم.
50- الملیباری، عبدالنصیر ( 2012) شرح بحرالعلوم علی سلّم العلوم(فی علم المنطق)، ط1، کویت: دارالضیاء.
51- محمدی منفرد، بهروز، رستمی، حسین (1398)، بررسی و نقد قیاس غایب بر شاهد در اثبات نظریه زیادت صفات بر ذات الهی، نقد و نظر، دوره 24، شماره96- شماره پیای96 ( صفحه، 28-50).
52- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد (1367)، اساس الاقتباس، مصحح محمدتقی مدرس رضوی، دانشگاه تهران.
53- ن‍ص‍ی‍رالدین طوس‍ی‌ (1408)، تجرید المنطق مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بیروت : لبنان.
54- یزدان پناه، سید یدالله ( 1396)، تاملاتی در فلسفه فلسفه اسلامی، قم: کتاب فردا.