چیستی و امکان مسئولیت اخلاقی انسان از دیدگاه علامه طباطبایی؛ باتوجه به جبر طبیعت و جبر اجتماع (سازگارگرایی یا ناسازگارگرایی؟)

چکیده مقاله :

مسئله اصلی این پژوهش بررسی چیستی و امکان «مسئولیت اخلاقی»، براساس تأثیر عوامل طبیعی و جبر اجتماع از دیدگاه علامه طباطبایی است. دیدگاه علامه طباطبایی را در خصوص چیستی مسئولیت اخلاقی می­توان چنین بازسازی نمود: پاسخگویی و تعهد در انجام وظایف  که به فرد الزام و تکلیف درونی و بیرونی شده است. و این پاسخگویی آزادانه و از روی آگاهی و در حد توانایی­های فرد است به نحوی که به غایت مطلوب نزدیک شود و عدم این پاسخگویی، سبب نکوهش است. علامه طباطبایی، با نظریه «اعتباریات عملی»، معتقد است تمایلات طبیعت انسان، سبب ایجاد گرایش و اندیشه برای اراده فعل است که علامه به آن «اندیشه­های اعتباری» می­گوید. اندیشه­های اعتباری، علاوه بر اینکه برآمده از اندیشه­های حقیقی است، از اعتباریات ساخته شده، بنابراین جامعه و فرهنگ و...  تأثیر فراوانی در صدور فعل دارد. علامه طباطبایی، عوامل درونی (نظیر فطرت و شاکله) و بیرونی (اجتماعی) دیگری را نیز، دخیل در افعال اخلاقی انسان می­داند. علامه تأثیر این عوامل طبیعی و اجتماعی را به حد اقتضا می­داند و نه تا حدی که سبب جبر گردد. براین اساس علامه طباطبایی را یک اندیشمند سازگارگرا می­دانیم که به سازگاری بین تأثیر عوامل طبیعی و عوامل اجتماعی با مسئولیت اخلاقی انسان حکم مثبت داده است.

چکیده انگلیسی :

The main issue of this research is to examine the nature and possibility of "moral responsibility" based on the influence of natural factors and social determinism from the perspective of Allameh Tabataba'i. Allameh Tabataba'i's perspective on the nature of moral responsibility can be reconstructed as follows: accountability and commitment in performing duties that have become an internal and external obligation and duty for the individual. And this accountability is free, conscious, and within the limits of the individual's abilities in a way that approaches the desired end, and the lack of this accountability is a cause for condemnation. Allameh Tabataba'i, with the theory of "contingent perceptions", believes that the tendencies of human nature cause the creation of tendencies and thoughts for the will of action, which Allameh calls "contingent thoughts". Contingent thoughts, in addition to being derived from true thoughts, are made of credentials, therefore society, culture, etc. and have a great influence on the issuance of the act. Allameh Tabataba'i also considers other internal (such as nature) and external (social) factors to be involved in human moral actions. Allameh considers the influence of these natural and social factors to be contingent and not to the extent that it causes compulsion. On this basis, we consider Allameh Tabataba'i a compatibility thinker who has given a positive verdict on the compatibility between the influence of natural and social factors with human moral responsibility.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم
اسماعیلی مهر، حامد و عبدالله فتحی، 1402، «نقد و بررسی ملاک ثبوتی اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، اندیشه نوین دینی، سال 19 پاییز 1402 شماره 74.
اکبریان رضا و زهرا تقوی، 1401،«نوآوری علامه طباطبایی در مسأله نسبت اختیار و ضرورت علّی»، تاریخ فلسفه در اسلام، سال اول تابستان 1401 شماره 2.
تاجیک جوبه، محمد و احمد فاضلی (1401)، «راهکارهای حل تعارض ضرورت علّی و ارادۀ آزاد بر اساس مبانی فلسفی علامه طباطبایی»، تأملات فلسفی، سال 14 بهار و تابستان 1403 شماره 32.
حبیبی، سلیمان و رضا اکبری، 1393، تبیین فلسفی مسئولیت اخلاقی از دیدگاه علامه طباطبایی، پژوهش های فلسفی - کلامی سال شانزدهم زمستان 1393 شماره 2 (پیاپی 62(..
حسین زاده، 1400،
سعیدی مهر، محمد و سعید مقدس، 1391، «بررسي نظرية علامه طباطبايي در باب سازگاري ضرورت علّي و اختيار انسان»، حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال سوم، شمارة دوم، صص 99 تا 103.
عدالت جو، سعید و علی ارشد ریاحی، 1398، «تجدیدنظرگرایی دربارۀ ارادۀ آزاد و مسئولیت اخلاقی از نظر مانوئل وارگاس»، دو فصلنامة فلسفي شناخت«، پژوهشنامة علوم انساني شناخت، شمارة 1/ 81 ، صص 185-206.
علامه طباطبایی، 1380، نهایه الحکمه، ترجمه و شرح نهایه الحکمه، علی شیروانی، جلد اول، دوم، سوم، ناشر انتشارات الزهراء، چ 5.
علامه طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، 1374، مترجم: حجه الاسلام و المسلمين سيد محمد باقر موسوى همدانى‏،جلد 1،2،3،4،5،6،7،8،9،10،12،15،18 ،تهران، دفتر تبلیغات اسلامی
كيلن، ملاني و اسمتانا، جوديث، ( 1389 ). رشد اخلاقي؛ كتاب راهنما، ترجمه محمدرضا جهانگيرزاده و ديگران، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي، چ اول.
معزز، یوسف، 1401، «ملاک اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، در نسیم خرد (دوفصلنامه علمي ترویجي فلسفه اسلامي)، سال هشتم بهار و تابستان 1401 شماره 1 (پیاپی 14)
مطهری، 1386، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مجموعه آثار (ج 6)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ یازدهم.
نصری، عبداله، (1392)، «جبر و اختیار از دیدگاه علامه طباطبایی»، حکمت و فلسفه، دوره 9، ش 32.
Honderich, Ted. 2002. How free are you, the determinism problem? 2nd ed. Oxford: Oxford University Press.
Kane, Robert. (2005). A Contemporary Introduction to Free Will, New York: OXFORD University press.