تبیین جایگاه خدا در انسان شناسی ملاصدرا
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
قربانعلی کریم زادۀ قراملکی
1
(دانشگاه تبریز)
محرم رحیمی
2
(دانشگاه تبریز)
کلید واژه: انسان شناسی, نفس, عالم مثال, عالم عقل حرکت جوهری, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
خداوند و تصوری که در حکمت متعالیه از او وجود دارد، مهم‌ترین نقش را در انسان شناسی ملاصدرا ایفا می‌کند. از نظر ملاصدرا تمامی کائنات جلوه‌های مختلف خداوند هستند و انسان، کامل‌ترین جلوۀ اوست که در آیات قرآنی به خلیفۀ الهی و امانت‌دار خداوند توصیف شده است. مهم‌ترین مبانی ملاصدرا در انسان‌شناسی، اصالت وجود، وحدت تشکیکی وجود و حرکت جوهری است. وی نفس انسانی را در بستر حرکت جوهری دارای مراتب ماده، مثال و عقل دانسته و در نهایت به مقام فوق عقل دست می‌یابد. داشتن مراتب گوناگون، خدشه ای بر وحدت نفس وارد نمی‌سازد همانطور که خداوند هم دارای جلوه‌هایی از عقل، مثال و ماده بوده؛ ولی این منافی با وحدت او نیست. وحدت خداوند، وحدت حقّه است و انسان نیز وحدتی ظل وحدت حقّۀ خداوند دارد. تناظر خداوند و انسان به این مسئله ختم نمی‌شود: در نگرش صدرایی همانطور که خداوند خالق و مبدع هستی است، انسان نیز به‌عنوان خلیفه و جانشین وی دارای این ویژگی است؛ یعنی با قوۀ تخیل خود، وجودات ذهنی را در سرزمین خیال می‌آفریند، تفاوت تنها در این است که ابداع خداوند در قلمرو خارج است و ابداع تخیل در قلمرو ذهن. این مقاله به تبیین جایگاه خداوند در انسان‌شناسی ملاصدرا بر مبنای اصالت وجود وحرکت جوهری می‌پردازد. جایگاهی که ملاصدرا برای خداوند قائل است و تصویری که از او به عنوان مبدأ و غایت موجودات، ارائه می‌دهد، به خوبی می‌تواند، مبیّن جایگاه او در انسان شناسی‌اش باشد
The God and His image which exists in transcendent philosophy plays a significant role in the anthropology of Mullah Sadra. On the basis of Sadra's view, the whole universe is the various manifestations of God and man is His the most perfect manifestation which in Quran has been described as Caliph of Allah and the trustees of God. The most important base of Sadra’s anthropology are originality of existence, graded unity of existence and substantial motion. He believes that the man’s ego is in the substantial motion with hierarchy of material, examples and wise which ultimately gained the level of super-wise. This hierarchy does not affect the unity of soul, since the God has different manifestations such as material, samples and wise but it is not incompatible with His unity. God's unity is real and human has inalienable unity in the shadow of His unity. The correspondence of God and human does not end to this issue. In the Sadra's view, since the God is the creator and the source of being, man also, as Caliph of Allah and his successor, has the same features. It means that man with the imagination power, creates the mental existences in his dream. The only difference is that God could be created in the realm of outside but the imagination in the realm of mind. The present paper, explained the position of God in the anthropology of Sadra based on originality of existence and substantial motion. The position which Sadra is given to God and presented His image as the origin and end of things, could well be regarded as an expression of the God’s position in his anthropology
۱. قرآن کریم (ترجمه مهدی فولادوند).
۲. ابن عربی، محی الدین (1370)، فصوص الحکم، تهران، انتشارات الزهرا، چاپ دوم.
۳. اکبریان، رضا،(1388)، جایگاه انسان در حکمت متعالیه صدرا، تهران، نشر علم.
۴. خمینی، روح الله(بی‌تا)، تقریرات فلسفه: کتابخانه دیجیتال امام خمینی(ره).
۵. سبزواری، حاج ملا هادی (1379)، شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق آیت الله حسن زاده آملی، تهران، نشر ناب، چاپ اول.
۶. ـــــــــــ ، (1422)، شرح المنظومه، قم، نشر ناب.
۷. سجادی، سید جعفر (1379)، فرهنگ اصطلاحاتی فلسفی ملاصدرا تهران وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی چاپ اول.
۸. طالب زاده، حمید، (1390)، چگونگی گذر از خود شناسی به خدا شناسی از دیدگاه ملاصدرا، انسان پژوهی دینی، شماره 250، صص 89-110.
۹. مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، چاپ دوم.
۱۰. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم صدرالمتألهین، (1378)، اجوبه المسائل، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، به کوشش احمد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت.
۱۱. ـــــــــــ ، (1360)، اسرارالآیات، مقدمه و تصحیح از محمد خواجوی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
۱۲. ـــــــــــ ، (1425)، اسفار اربعه، ترجمه محمد خواجوی،انتشارات، تهران، مولی.
۱۳. ـــــــــــ ، (بی‌تا)، ایقاظ النّائمین، مصحح: محسن مؤیدی، بی¬جا، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
۱۴. ـــــــــــ ، تعلیقات علی حکمه الاشراق، (1897)، تهران، چاپ سنگی.
۱۵. ـــــــــــ ، (1366). تفسیر القرآن الکریم. جلد 5. تحقیق محمد خواجوی. قم: انتشارات بیدار. چاپ دوم.
۱۶. ـــــــــــ ، (1366)، تفسیر القران کریم، تحقیق محمد خواجوی، قم، انتشارات بیدار.
۱۷. ـــــــــــ ، (1980 و 1981)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
۱۸. ـــــــــــ ، (1410)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی.
۱۹. ـــــــــــ ، (1368)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، جلد9، قم، مکتبه المصطفوی.
۲۰. ـــــــــــ ، (1375)، شرح الاسماء و شرح دعا الکبیر، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران.
۲۱. ـــــــــــ ، (1383)، شرح اصول کافی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۲۲. ـــــــــــ ، (1377)، رساله سه اصل، تصحیح: سید حسین نصر، تهران، روزنه.
۲۳. ـــــــــــ ، (1382)، الشواهد الربوبیه، مصحح: سید جلال الدین آشتیانی، قم، انتشارات مطبوعات دینی.
۲۴. ـــــــــــ ، (1383)، ترجمه شرح اصول کافی کتاب الفضل العلم و الکتاب الحجه، به کوشش محمد خواجوی تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
۲۵. ـــــــــــ ،(1366)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. ترجمه جواد مصلح، تهران، سروش.
۲۶. ـــــــــــ ، (1378)، رساله شواهد الربوبیه، در مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، به کوشش احمد ناجی اصفهانی، تهران، حکمت.
۲۷. ـــــــــــ ، (1361)، العرشیه، مصحح، غلامحسین آهنی، تهران، انتشارات مولی.
۲۸. ـــــــــــ ، (1381)، كسر الاصنام الجاهلیة، مقدمه و تحقیق و تعلیق دکتر جهانگیری، تهران، بنیاد حکمت صدرا، چاپ اول.
۲۹. ـــــــــــ ، (1354)، المبدأ و المعاد، به تصحیح سید جلال آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران.
۳۰. ـــــــــــ ، (1380)، المبدأ و المعاد. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ سوم.
۳۱. ـــــــــــ ، (1242)، مبدأ و معاد ترجمه احمدبن المحمد الحسینی اردكانی، تهران، نشر نی.
۳۲. ـــــــــــ ، (1302ق)، مجموعة الرسایل التسعة، تهران، بی¬جا.
۳۳. ـــــــــــ ، (1375)، مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، مصحح حامد ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول.
۳۴. ـــــــــــ ، (1363)، المشاعر (الف)، به اهتمام هانری کربن، تهران، کتابخانه طهوری، چاپ دوم.
۳۵. ـــــــــــ ، (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، موسسه تحقیقات فرهنگی.
۳۶. ـــــــــــ ، (1387)، المظاهر الاهیه فی الاسرار العلوم الکمالیه، تصحیح سید محمد خامنه ای، تهران، بنیاد حکمت صدرا.
۳۷. نصر، سید حسین، (1371)، سه حکیم مسلمان، ترجمه احمد آرام، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.