نظریه اعتدال وحد وسط اخلاقی در نگاه اندیشمندان مسلمان فارابی و غزالی
محورهای موضوعی : کلام اسلامیحمیدرضا حاجی‌بابایی 1 , محبوبه یزدان پناه 2
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه تهران
کلید واژه: اعتدال, حدوسط, افراط, تفریط, خیر, سعادت, فضیلت,
چکیده مقاله :
انسان پیوسته در راه شناخت اجمالی علوم نظری گام برداشته تا به فهم معنای هستی آگاه شود و به رمز و راز خلقت دست یابد و چون موجودی اجتماعی است نیازمند اخلاق مطلوب است آشنایی افراد با زندگی اخلاق مدار و قرارگیری اخلاقیات در یک حد تعادل و میانه می تواند کمکی برای بهبود رفتاری افراد و جامعه باشد و انسان را در مسیر نیل به زندگی سعادتمندانه یاری نماید، از این رو در این مقاله به تبیین حد وسط اخلاقی از دیدگاه فارابی و امام محمد غزالی از دانشمندان مسلمان به روش مطالعات کتابخانه ای پرداخته شده است و مهمترین مبانی و مؤلفه های مرتبط با حد وسط اخلاقی که شامل خیر، سعادت، اعتدال، فضیلت ها و رذیلت ها است را از دیدگاهایشان ارائه کرده است و نتایج حاصله بدین قرار است که دیدگاه های فارابی و امام محمد غزالی با مکتب ارسطو شباهت زیادی دارند و فارابی در حد وسط علاوه بر کمیت، کیفیت را به جهت شدت و ضعف مهم می داند. غزالی علاوه بر عقل، شرع را نیز مقدس می داند و معتقد است عقل با توجه به جهات مختلف نیازمند شرع هم می باشد. فارابی در تبیین نظریه اعتدال بیشتر متأثر از ارسطو است تا افلاطون. وی در تبیین نظریه اعتدال و حد وسط اخلاقی ابتکار و نظر تأسیسی مهمی ندارد، و داشتن خلق جمیل را، داشتن اعتدال و فعل جمیل را فعل متوسط می داند و برای حد وسط دو نوع قائل است: حد وسط فی نفسه، حد وسط بالاضافه و همانطور که کمیت را مدنظر دارد کیفیت را به جهت شدت و ضعف هم مهم می داند. غزالی هم بی تأثیر از فلسفه یونان نبوده و حد وسط اخلاقی ارسطو و قوای سه گانه نفس افلاطون را پذیرفته و تمایل وی بیشتر به نظریه افلاطون است اما این تأثیرپذیری وی را مقلد یونانی ها نمی کند و تبعیت به جای او نشان دهنده تأکید بر اصول و منش درست اسلامی و مطالب درست را از نادرست و افکار یونانی تفکیک و آنها را در بیان اخلاق اسلامی به کار برده است. وی با استفاده از آیات و روایات بر ارزش های معنوی از خدا و پیامبر (ص) مصداق اسوه اخلاق عالمین، و حب خداوند را خیر اعلی می داند. و شرط رسیدن به سعادت را فضائل فلسفی می دانست و راه رسیدن به فضائل را علاوه بر عقل، شرع مقدس نیز می داند و معتقد است عقل با توجه به جهات مختلف نیازمند شرع هم می باشد.
The present study was conducted with the aim of explaining the moral boundary from the viewpoint of Islamic scholars (Farabi, Ibn Maskawayh, Imam Mohammad Ghazali and Mohammad Naraghi). The research method was library study type. The library research method is used in all scientific research, and in some of them the subject of research in terms the method, from the beginning to the end, is based on the findings of the library research. In this group of researcher's researches, one should study literature and subject matter and research subject. In the present research, the researcher, in order to explain the moral boundary according to the method of library study, is one of the most important foundations and components related to the moral boundary that includes goodness, happiness, power, moderation, virtues and vices, from the perspective of great philosophers Islamic (including al-Farabi, al-Ghazali), which is largely a follower of Aristotle and Plato. In connection with the general results of the explanation of the moral boundaries, it can be said that Farabi's, Imam Mohammad Ghazali and Mohammad Naraghi's views are very similar to Aristotle's school and have not had a particular initiative in explaining the moral norms, but Ibn Meshkui's views and ideas, especially in the subject of moderation There have been innovations that followed the pure pursuit of Aristotle and Plato. Finally, the researcher in the form of the present research has discussed the above in the further research, which includes the first to fifth chapters of the study, in detail.
قرآن کریم
اترک، حسین؛ وظیفه گرایی اخلاق؛ مجله اخلاق در علوم و فناوری، شماره 13، بهار و تابستان، 1389
احمدپور؛ مهدی و همکاران؛ کتاب شناخت اخلاق اسلامی؛ قم انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلمی، 1386.
ارسطو؛ اخلاق نیکوماخس؛ ترجمه ابوالقاسم پورحسینی،تهران، انتشارات دانشگاه تهران 1381
سید قریشی ماریه (1390)؛پاسخ به برخی انتقادات وارد شده ب حد وسط در اخلاق ارسطویی بر اساس تبیینی صحیح از این نظریه؛مجله اندیشه دینی،شماره 38.
سید قریشی ماریه (1393) ؛اخلاق عقلی و فلسفی ؛اخلاق ارسطویی، تهران، نشر راشدین.
غزالی ابو حامد محمد بن محمد؛ میزان العمل؛ بیروت، دارالکتاب العلیه، 1409 ق.
غزالی؛ محمد ؛کیمیای سعادت؛ تصحیح احمد آرام، چاپ هشتم، تهران، انتشارات گنجینه، 1381
غزالی؛ محمد؛ تهافت الفلاسفه یا تناقضگویی فیلسوفان؛ ترجمه علیاصغر حلبی؛تهران؛ انتشارات جامی؛ 1382
غزالى، محمد بن محمد،؛ إحیاء علوم الدین؛ ، بیروت، دارالکتب العربى، چاپ اول، بیتا.
فارابی ابونصر(1371) ؛السیاسةالمدینه؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1379) ؛ آرای اهل مدینه فاضله؛ مترجم سجادی سید جعفر، تهران، انتشارات طبع و نشر، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1388) ؛ فصول منتزعه؛تهران صداوسیمای جمهوری اسلامی، چاپ دوم.
فارابی ابونصر(1348) ؛احصاء العلوم؛ ترجمه حسین خدیو،جم، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
فارابی، ابونصر؛ فصوص الحکم؛ افست، انتشارات بیدار.
فارابی؛ ابونصر؛ فصول متنزعه؛ تحقیق فوزی متری نجار؛ بیروت؛ دار المشرق، 1971
فارابی؛ التنبیه علی سبیل السعاده؛ در فارابی و راه سعادت؛ به کوشش قاسم حسن پور، ترجمه و مقدمه نواب مقربی، تهران؛ انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1390
مک اینتایر، السدر؛ تاریخچه فلسفه اخلاق؛ ترجمه انشاءاله رحمتی؛ چاپ دوم؛ تهران؛ انتشارات حکمت، 1379
مک اینتایر، السید(1981) ؛درپی فضیلت؛ انتشارات دانشگاه نتردام، ویراست سوم: ۲۰۰۷. (ترجمه، حمدعلی شمالی و حمید شهریاری ، سال ۱۳۹۰ ، انتشارات سمت چاپ )
نراقی، محمد مهدی ؛جامع السعاداة؛(1431) ترجمه اخلاق اسلامی ، تهران حکمت ، چاپ نهم (1389).