بررسی نظریه کسب اشعری و برخی از مباحث کلامی در دیوان خاقانی
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
شاهرخ حکمت
1
(عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اراک)
کلید واژه: علم کلام, جبرگرایی, جبر متوسط, دیوان خاقانی. ,
چکیده مقاله :
ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (260-330 ه) برای یافتن راه میانه یا جبر متوسط میان اندیشه‌های تفویض معتزلی و جبرگرایی اشعری، نظریه «کسب» را مطرح و اعلام کرد که خداوند خالق کردارهای ارادی انسان است و انسان کاسب این کردارهاست. وی کسب را اقتران قدرت خدا و انسان دانست و بر این اعتقاد بود که فعل ارادی در پی این اقتران صورت می‌پذیرد. بر این اساس، انسان در وجود فعل ارادی خود تأثیر ندارد و تنها محل فعل خویش است. به همین سبب، جریان عادت الله موجب پدید آمدن قدرت و اختیار در انسان می‌شود و فعل ارادی وی انجام می‌پذیرد. بسیاری از علما، نظریه کسب را تعبیر دیگری از نظریه جبر و جبرگرایی دانسته‌اند. البته در جبرگرایی و کسب اشعری تطوری پیدا شد و برخی استادان کلام اشعری کوشیدند آن را به گونه‌ای دیگر تعبیر کنند. خاقانی شروانی (520-595 ه) یکی از بزرگترین شاعران ایرانی و از گویندگان طراز اوّل زبان فارسی است که با وجود پیروی از مذهب تسنّن به معتقدات و مقدسات شیعه به دیده تکریم می‌نگرد. خاقانی در مذهب تعصب دارد ولی از قشری بودن اجتناب می‌کند؛ با این همه به مشرب کلامی اشعری به ویژه کسب اشعری تمایل دارد و در بسیاری از موارد به جبر متوسط روی خوش نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش که به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی است نشان می‌دهد که خاقانی در عین پذیرش جبر در سرنوشت انسان، در مواردی از اختیار هم سخن می‌گوید و در عین مذهب کلامی، در سرایش برخی از اشعار، بیانگر نحوه‌ای از افکار و تعالیم اندیشه اشعری با محوریّت نظریه کسب اشعری، می‌باشد.
قرآن کریم.
ابن ندیم، محمّدبن اسحاق (1366) الفهرست، ترجمه و تحقیق محمّدرضا تجدّد، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اسداللهی، خدابخش و ثریا کریمی (1400) «جایگاه عدل در اشعار خاقانی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال 11، شماره 3، صص 107-137.
اشعری، ابوالحسن علی‌بن اسماعیل (1362) مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اوجبی، علی (1375) کلام جدید در گذر اندیشه‌ها، تهران: انتشارات اندیشه.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر (1367) الفرق بین الفرق، ترجمه محمّدجواد مشکور، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اشراقی.
جرجانی، میرسید شریف (1377) تعریفات، ترجمه حسن سید عرب و سیما نوربخش، تهران: انتشارات فرزان.
حلبی، علی‌اصغر (1373) تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران: انتشارات اساطیر.
خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل‌بن‌علی (1368) به کوشش سید ضیاء الدین سجادی، چاپ سوم، تهران: انتشارات زوّار.
خسروپناه، عبدالحسین (1390) کلام جدید با رویکرد اسلامی، چاپ دوم، تهران: انتشارات معارف.
سجادی، سیدجعفر (1362) فرهنگ معارف اسلامی، جلد اوّل، چاپ دوم، تهران: انتشارات شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم (1350) الملل و النحل، ترجمه سید محمدرضا جلالی نائینی، جلد اول، تهران: انتشارات اقبال.
شیخ، سعید (1369) مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی، ترجمه مصطفی محقق داماد، تهران: انتشارات خوارزمی.
شیخ‌الاسلامی، اسعد (1363) تحقیقی در مسائل کلامی از نظر متکلّمان اشعری و معتزلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله (1366) تاریخ ادبیات در ایران، جلد اوّل، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
ــــــــــ . (1366) تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
غزالی، امام محمّد (1384) قواعد العقاید، ترجمه علی‌اصغر حلبی، تهران: انتشارات جامی.
فاخوری، حنا و خلیل الجر (1358) تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه عبدالمحمّد آیتی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زمان.
فرمانیان، مهدی (1389) آشنایی با فرق تسنن، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
ـــــــــــ (1389) آشنایی با فرق تشیّع، چاپ دوم: تهران: انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
کاشانی، عزّالدین محمود (1381) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، چاپ ششم، تهران: انتشارات هما.
کوربن، هانری (1361) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسدالله مبشری، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
محمدزاده، عباس‌علی (1380) بررسی افکار اشاعره در شعر شاعران قرن ششم: انوری، نظامی و خاقانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی اسماعیل قافله‌باشی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین.
محرمی، غلامحسین (1384) تاریخ تشیع، چاپ سوم: تهران: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
مطهری، مرتضی (1367) آشنایی با علوم اسلامی (کلام ـ عرفان ـ حکمت عملی)، جلد دوم، چاپ پنجم، تهران: انتشارات صدرا.
مونتگمری وات، ویلیام (1370) فلسفه و کلام اسلامی، ترجمه ابوالفضل عزّتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1379) مخزن‌الاسرار، به کوشش سعید حمیدیان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات قطره.
یعقوبی جنبه‌سرایی، پارسا (1394) «نظم و کارکرد گفتمان فلسفه ستیزانه خاقانی»، فصلنامه ادب پژوهی، سال 12، شماره 32، صص 9-29.