بررسی تحلیلی گرایشهای کلامی در تعلیم و تربیت دوره آل بویه
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
مریم سارخانلو
1
,
محبوب مهدویان
2
*
,
باقر سرداری
3
1 - دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران
2 - استادیارگروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران
3 - استادیارگروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران
کلید واژه: آل بویه, تعلیم, تربیت, , گرایش کلامی.,
چکیده مقاله :
تعلیم و تربیت در دوره اسلامی تحت تاثیر مولفه های گوناگون، دچار فراز و نشیب و تحولات شده است. تحولات سیاسی و ساختارهای فکری حکمرانان، اندیشه های فقهی، کلامی و فلسفی از جمله این مولفه ها به حساب می آیند که در این مقاله نگاه متفاوت در دوره آل بویه به کلام، ظهور و نمود گرایش های کلامی در این دوره، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. و در آن ضمن استخراج داده های لازم پژوهش از منابع متعدد و متنوع تاریخی، کلامی و تربیتی و چینش منطقی داه ها و توصیف آنها، تحلیل های مرتبط ارائه شده است. در راستای عنوان مقاله، با اشاره به جایگاه کلام در دوره آل بویه، علل و عوامل توجه به کلام تشریح شده و تاثیرگذاری این توجه در تعلیم و تربیت این دوره مورد تحلیل قرارگرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می دهد مجموعه ای از عوامل از جمله دفاع از مبانی اعتقادی شیعه، نفوذ شیوه های کلامی معتزله و غیبت امام زمان(عج)، در این دوره، کلام، جایگاه ویژه ای یافت و حضوری برجسته در تعلیم و تربیت پیدا کرد. این برجستگی هم درگرایش به بکارگیری روشهای عقلی در عقاید کلامی، گسترش مجالس درس کلام و بکارگیری مناظره در آموزش کلام نمایان است.
Education in the Islamic era has undergone ups and downs and changes under the influence of various components. Political developments and intellectual structures of the rulers, jurisprudential, theological and philosophical thoughts are among these components. In this article, the different view of speech in the period of Al-Boyeh, the appearance and appearance of theological trends in this period have been discussed and investigated. And in it, while extracting the necessary research data from numerous and diverse historical, theological and educational sources and the logical arrangement of the tenses and their description, related analyzes are presented. In line with the title of the article, referring to the place of speech in the Al-Boye period, the causes and factors of attention to speech have been explained and the effectiveness of this attention in the education of this period has been analyzed. The result of this research shows that a series of factors including the defense of Shia religious foundations, the influence of Mu'tazila theological methods and the absence of Imam Zaman (A.S.), in this period, the word got a special place and a prominent presence in education. This prominence is evident in the tendency to use rational methods in theological opinions, the expansion of theology lessons, and the use of debate in theology education.
ابن اثیر، عزالدین علی( 1383) الکامل فی التاریخ ( تاریخ بزرگ و کامل ). ترجمه حمیدرضا آژیر ج ۱۰ ، ۱۱ ، ۱۲ و ۱۳. چاپ اول، تهران : انتشارات اساطیر.
ابن بابویه، محمدبن علی(1389) اعتقادات، چاپ اول، قم: ناشر موسسه المام الهادی(ع).
ابن شهر، آشوب(1426) معالم العلما، ، منشورات مطبعه الحیدریه، چاپ نجف اشرف.
ابن قفطی، علی بن یوسف (1371) تاریخ الحکماء. ترجمه مهین دخت دارائی. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
ابن کثیر الدمشقی، ابوالفداءاسماعیل بن عمر(1407ق) البدایه و النهایه.ج11،12.بیروت: دارالفکر.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق(1361) الفهرست. مصحح محمدرضا تجدد. چاپ سوم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
القزوینی، علاء الدین سید امیر محمد(1371) الشیعه الامامیه و نشاه العلوم الاسلامیه، انتشارات الشریف الرضی.
بغدادی ابومنصور عبد القاهر بن طاهر(1333ش) تاريخ مذاهب اسلام یا ترجمه الفرق بين الفرق ترجمه محمد جواد مشکور ،تبریز :کتابفروشی حقیقت
ترکمنی آذر، پروین(1389) دیلمیان در کستره تاریخ ایران. جلد3. تهران: سمت.
تنکابنی، محمدمیرزا (بی تا) قصص العلماء. تهران: کتابفروشی علمیه اسلامی.
جبرئيلى، محمدصفر(1385) كلام شيعى؛ مراحل و ادوار تاريخى، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى.
جعفری، محمد جعفر(1368) تاریخ المعتزله، تهران: نشر کتابخانه گنج دانش.
جعفری، یعقوب (1379) مسلمانان در بستر تاریخ. تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.
جوادى آملى ،عبدالله(1381) فلسفه الهى از منظر امام رضا، قم: نشر اسراء.
حجتی، صادق (1۳۹۳ )تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در عصر آل بویه ، ج ۱ . تهران : پارسه .
حلبی، علی اصغر (1373) تاریخ علم کلام در ایران و جهان. تهران: اساطیر.
حلي، ابي‌منصور‌الحسن‌بن يوسف‌بن‌المطهر (ق1422یا1365ش) خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، التحقيق جواد‌القيوي. ناشر مكتبة اهل البيت ( ع ) .
حمودی، یاقوت (1381) معجم الادباء، جلد 2,4 ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: سروش.
خوارزمی، ابوعبداله محمدبن احمد(1362) مفاتیح العلوم. ترجمه حسن خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی چاپ دوم.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام( ۱۳۳۹ ) حبيب السير. زير نظر محمد دبیرسیاقی، ج ۲ . چ ۲ ، تهران: خیام.
دوانی، علی(1387) مفاخرالسلام. ج 3، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم.
ربانى گلپایگانى، على(1377) فرق و مذاهب کلامى، قم: مرکز جهانى علوم اسلامى،چاپ اول.
سبحانی شیرازی، جعفر(1382) مدخل مسایل جدید در علم کلام. ج1,قم, ایران, ناشر موسسه امام صادق (ع).
سیاهپوش، سید ابوتراب (۱۳۹۰) بیت الحکمه و نقش آن در تحول علوم و پیشرفت تمدن اسلامی ، ج ۱ . تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شبلی، احمد( ۱۳۷۰) تاریخ آموزش در اسلام . ترجمه محمدحسین ساکت. چاپ دوم، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شوشتری قاضی، نورالله (1363) مجالس المومنین, ج3و 5. تصحیح و تعلیقات ابراهیم عرب پور و دیگران. مشهد: آستان قدس رضوی.
صفا ذبیح الله(1378) تاریخ ادبیات جلد 1 تهران: انتشارات فردوس.
صفائی، سید احمد(1374) علم کلام ، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ ششم.
ضمیری، محمدعلی(1375) تاریخ آموزش و پرورش ایران و اسلام، شیراز: انتشارات رهگشا.
طوسي، محمدبن حسن(1363) المبسوط في فقه الاماميه، نشر : طهران: المكتب المرتضويه.
عش، یوسف ( ۱۳۷۲ ) کتابخانه های عمومی و نیمه عمومی عربی در قرون وسطی ، ترجمه اسدالله علوی . ج ۱، مشهد : بنیاد پژوهشهای اسلامی .
علم الهدی، سید مرتضی(1378) امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام، مترجم، واحد تحقيقات مسجد مقدس جمکران، قم: انتشارات تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع).
فاضل، محمود(1362) معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فرامرز قراملکی، احد(1378) هندسه معرفتی کلام جدید، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
فدایی عراقی، غلامرضا( 1383) حیات علمی‌در عهد آل‌بویه. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
قزوینی رازی، نصیر الدین ابوالرشید عبدالجليل( 1358) النقض : بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض، تصحیح جلال الدین محدث . چ ۲ ، تهران : انجمن آثار ملی.
کاهن، کلود(1397)بویهیان. ترجمه یعقوب آژند، انتشارات مولی.
کبیر، مغیزالله(1362) ماهیگیران تاجدار. مترجم، مهری افشار، تهران: انتشارات زرین.
کرمر، جوئل.(1375) احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه. ترجمه محمد سعید حنائی کاشانی. ج1. تهران مرکز نشر دانشگاهی.
کش، ابی عمرو محمد بن عمر(1317ق)معرفة اخبار الرجال، بمبئى، المطبعة المصطفوية.
کریمی زنجانی(1385) دارالعلم های شیعی و نوزایی فرهنگی در اسلام. تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ ششم.
کلینی محمد بن یعقوب(1404ق یا1348ش) کافی ترجمه سید جواد ،مصطفوی تهران علمیه اسلامیه، جلد 1و 2.
مادلونگ، ویلفرد(1381) مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه ترجمه جواد قاسمی، مشهد آستان قدس رضوی.
متز، آدام(1362)تمدن اسلامی‌در قرن چهارم هجری. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو
مجتهدی و دیگران، کریم (1379) مدارس و دانشگاههای اسلامی و عربی در قرون وسطی چ . تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی .
مدرس خیابانی. میزا محمدعلی (1369). ریحانه الادب.ج1, 2, 3, و 4. چ3. تبریز: شفق.
مسکویه رازی، ابوعلی ( ۱۳۷۶ ) تجارب الامم و تعاقب الهمم. ترجمه علینقی منزوی ، ج ۱ ، ۵ ، ۶ ، چ ۱ . تهران : توس .
محسن، نجاح (1385)اندیشه سیاسی ،معتزله ترجمه باقر صدری،نیا ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مطهری، مرتضی(1379) آشنایی با علوم اسلامی، (مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ سوم.
مظفر، محمدحسین(1368) تاریخ شیعه. ترجمه سیمحمدباقر حجتی, چاپ و نشر فرهنگ اسلامی.
مقدسی، محمد بن احمد( ۱۳۶۱) احسن التفاسيم في معرفة الاقاليم ترجمه علینقی منزوی ج ۱ و ۲ ج ۲. چاپ شرکت مؤلفان و مترجمان.
مکدرموت، مارتین (1993) اندیشه های کلامی شیخ مفید. مترجم احمد آرام. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
مکی سباعی، محمد ( ۱۳۷۳) نفس کتابخانه های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی ترجمه محمد سور و محمد جواد مهدی جا مشهد آستان قدس رضوی.
مهراز، حمت الله ( ۱۳۴۸ ) بزرگان شیراز ج ۱ ، تهران : انجمن آثار ملی.
مدرسی طباطبایی، سید حسین(1386) مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه تهران: انتشارات کویر، چاپ سوم،
موسوي جاجرمي، سیدمرتضی(1388) نقش فقها و متكلمين قرن چهارم هجري در گسترش تشيع در ايران. نشریه: پژوهش نامه تاریخ، سال:1388، دوره:4 شماره: 14، صفحات :155-200
نجاشی، ابوالعباس احمد بن علي بن احمد،(1407ق) رجال، جلد 2، تحقيق آيت الله شبيرزنجاني، قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
نعمان, محمدبن محمد(1413) الارشاد، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران: علمیه اسلامی
نعمان، محمد بن ابراهیم(1363) غیبت نعمانی.محقق محمد جواد غفاری، تهران: نشر صدوق.
نعمه، عبدالله(1367) فلاسفه شيعه، مترجم: سید‌جعفر غضبان، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامي
هالم ، هاینس(1384) تشیع ترجمه محمد تقی ،اکبری، قم، ادیان.
یوسفی فر, شهرام (1390) شهر و روستا در سده های میانه تاریخ ایراناو چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسان و مطالعات فرهنگی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 104 ـ 83
بررسی تحلیلی گرایشهای کلامی در تعلیم و تربیت دوره آل بویه
مریم سارخانلو 1
محبوب مهدویان 2
باقرسرداری 3
چکیده
تعلیم و تربیت در دوره اسلامی تحت تاثیر مولفه های گوناگون، دچار فراز و نشیب و تحولات شده است. تحولات سیاسی و ساختارهای فکری حکمرانان، اندیشه های فقهی، کلامی و فلسفی از جمله این مولفه ها به حساب می آیند که در این مقاله نگاه متفاوت در دوره آل بویه به کلام، ظهور و نمود گرایش های کلامی در این دوره، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. و در آن ضمن استخراج داده های لازم پژوهش از منابع متعدد و متنوع تاریخی، کلامی و تربیتی و چینش منطقی داه ها و توصیف آنها، تحلیل های مرتبط ارائه شده است. در راستای عنوان مقاله، با اشاره به جایگاه کلام در دوره آل بویه، علل و عوامل توجه به کلام تشریح شده و تاثیرگذاری این توجه در تعلیم و تربیت این دوره مورد تحلیل قرارگرفته است.
نتیجه این تحقیق نشان می دهد مجموعه ای از عوامل از جمله دفاع از مبانی اعتقادی شیعه، نفوذ شیوه های کلامی معتزله و غیبت امام زمان(عج)، در این دوره، کلام، جایگاه ویژه ای یافت و حضوری برجسته در تعلیم و تربیت پیدا کرد. این برجستگی هم درگرایش به بکارگیری روشهای عقلی در عقاید کلامی، گسترش مجالس درس کلام و بکارگیری مناظره در آموزش کلام نمایان است.
واژگان کلیدی
[1] 2. دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.
Email: Maryamsarkhanlu3712@gmail.com
[2] 2. استادیارگروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: dr.m.mahdavian@gmail.com
[3] 2. استادیارگروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، خوی، ایران.
Email: Sardary1152bagher@gmail.com
تاریخ دریافت: 12/8/1402 پذیرش نهایی: 14/11/1402