واکاوی مسئله «چندگانگی» در آراء فلسفی و کلامی نصیرالدین طوسی
محورهای موضوعی : کلام اسلامیمحمد کرمی نیا 1 , رضا برنجکار 2 * , محمد رنجبرحسینی 3
1 - دانشجوی دکتری کلام امامیه، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران
2 - استاد، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات، دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، قم، ایران
3 - استادیار، گروه کلام امامیه، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران
کلید واژه: چندگانگی, خواجه نصیرالدین طوسی, فلسفه, کلام, تبدل رأی, تقیه, اقتضای علم.,
چکیده مقاله :
در چشم‌انداز علوم فلسفه و کلام، نصیرالدین طوسی یکی از اندیشمندان دوگانه پنداشته می‌شود. وی در پاره‌ای از مباحث و موضوعات دانشی، دو عقیده‌ی مختلف از خود بروز داده که یکی بر اساس اصول فکری متکلمان و دیگری بر مسلک فیلسوفان می‌باشد. این أمر ممکن است در مرتبه اول ابهام و تردید ایجاد کند؛ زیرا این گمانه به نظر می‌رسد که نصیرالدین نظرات چندگانه‌ای را ارائه داده است. در این مقاله ابتدا به طور مختصر به برخی نظرات چندگانه نصیرالدین پرداخته می‌شود که نوعی ناهمگونی را نشان دهد. سپس در تحلیل این نظرات، شش فرض مطرح می‌شود که به قائلین و حامیان هر یک از آن‌ها پرداخته خواهد شد. در ادامه هر یک از این فروض به دقت بررسی شده تا مشخص شود کدام قوی‌تر است. در پایان، دیدگاه برگزیده ارائه خواهد شد. این مقاله با بررسی دیدگاه‌های نصیرالدین و توجه به جایگاه اجتماعی و علمی او، و ادوار زندگی و تعاملات او، نشان می‌دهد که رأی واقعی او مبانی کلام امامیه است، و دیدگاه های فلسفی به اقتضای علم فلسفه در آثار فلسفی نصیرالدین آورده شده است. هم‌چنین وی آثار فلسفی و دیدگاه های فلسفیِ مقابل با کلام امامیه را به دلیل شرایط زندگی و حضور در قلاع اسماعیلی، و از روی تقیه به رشته تحریر در آورده است. فرضیه «تبدل رأی» در این تحقیق به طور کلی ردّ می‌شود.
In the perspective of philosophy and theology, Nasir al-Din al-Tusi is considered a dual thinker. In some scientific discussions and topics, he expressed two different opinions, one based on the intellectual principles of theologians and the other on the profession of philosophers. This may initially create ambiguity and doubt, because it seems that Nasir al-Din presented multiple opinions. In this article, we will first briefly discuss some of Nasir al-Din's multiple opinions that show a kind of heterogeneity. Then, in the analysis of these opinions, six hypotheses are proposed, and the proponents and supporters of each of them will be discussed. In the following, each of these hypotheses will be carefully examined to determine which is stronger. Finally, the selected viewpoint will be presented. This article, by examining Nasir al-Din's views and paying attention to his social and scientific status, and the periods of his life and interactions, shows that his real opinion is the foundations of Imami theology, and philosophical views are included in Nasir al-Din's philosophical works in accordance with the requirements of philosophy. He also wrote philosophical works and philosophical views that were opposed to Imami theology due to his living conditions and presence in Ismaili fortresses, and out of taqiyyah. The hypothesis of "change of opinion" is generally rejected in this research.
آقایی، اصغر؛ اترک، (1396) حسین، بررسی تأویلات خواجه طوسی از آیات معاد در رساله آغاز و انجام، اندیشه نوین دینی، شماره 49
امورتی، بیانکاماریا اسکارچا، (1397) مطالعات شیعه شناسی در ایتالیا (مجموعه مقالات)، ترجمه: لیلا کرمی، اصفهان: آرما.
امین، حسن، (1425ق) اسماعلیون و مغول و خواجه نصیرالدین طوسی، ترجمه: مهدی زرندیه، قم: مؤسسه دایرة‌المعارف فقه اسلامی
ایزدی، حسین؛ احمدپناه، مطهره، (1389) مذهب خواجه نصیرالدین طوسی و تأثیر آن بر تعامل وی با اسماعیلیان نزاری، سال یازدهم، شماره اول و دوم، شماره مسلسل 42-41، دانشگاه باقرالعلوم(ع) : فصلنامه تاریخ اسلام
حسنی، سیدحسن (1373) بررسی و داوری در مسائل اختلافی میان دو فیلسوف اسلامی خواجه نصیر طوسی و امام فخر رازی، تهان: دانشگاه تهران
حسيني، سيدمحسن؛ خادمي، عين الله؛ منصوري، اميرحسين؛ شمس، محسن، (1400) نقش فرهنگی خواجه نصیرالدین طوسی در تعامل با هلاکوخان مغول، تاریخ فلسفه، شماره 47، ص 104-91
حلی، حسن بن یوسف، (1413ق) کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد (1413ق) مصحح: نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
دوانی، علی، (1363) مفاخر اسلام، تهران: انتشارات امیرکبیر
سبزواری، ملاهادی، (1413ق) شرح منظومه تعلیق و تصحیح: حسن زاده آملی، حسن، تهران: نشر ناب
شوشتری، نورالله بن شریف الدین، (1377) مجالس المؤمنین تهران: کتابفروشی اسلامیه
طباطبایی، محمدحسین (1405ق) بدایة الحکمة، قم: موسسه النشر الاسلامي، التابعه لجماعه المدرسين بقم.
کربن، هانری (1396) تاریخ فلسفه اسلامی ترجمه: جواد طباطبایی، تهران: مینوی خرد
لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، (1425ق) شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، مقدمه¬نویس: سبحانی تبریزی، جعفر ؛ نویسنده: نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، محقق: اسد علیزده، اکبر، قم: مؤسسة الإمام الصادق(ع)
مدرس رضوی، محمدتقی، (1386) احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی تهران: نشر اساطیر.
معزی، مریم، (1393) بازنگری در انتساب کتاب روضة التسلیم به خواجه طوسی، مطالعات تاریخ اسلام، ش21،
نصرالدین طوسی، محمد بن محمد، (1413ق) رسالة قواعد العقائد، محقق: خازم، علی حسین، بیروت: دارالغربة
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد، (1364ش) اخلاق ناصری، تصحیح و تنقیح: مینوی، مجتبی ؛ حیدری، علیرضا، تهران: انتشارات خوارزمی
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد،(1337) اخلاق محتشمی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد،(1367ش) اساس الإقتباس، مصحح: مدرس رضوی، محمدتقی، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد،(1405ق) تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت: دارالأضواء
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد، (بی‌تا) جوهر النضید فی شرح منطق التجرید، قم: انتشارات بیدار
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد، (1396ش)رساله سیر و سلوک، تصحيح و ترجمه به انگليسي سيد جلال الدین بدخشانی، تهران: میراث مکتوب
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد، (1397ش) سه رساله از تصنیفات خواجه نصیرالدین طوسی (تولا و تبرا، مطلوب المؤمنین، آغاز و انجام)، تصحیح و ترجمه به انگلیسی سید جلال الدین حسینی بدخشانی، تهران: میراث مکتوب
نصيرالدين طوسى، محمد بن محمد،(1425ق) شرح اشارات و التنبیهات، محقق: حسن زاده آملی، حسن، قم: بوستان كتاب قم( انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم)
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد ،(1383ش) أجوبة المسائل النصیریة، با اهتمام: نورانی، عبدالله، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1405ق) مصارع المصارع، محقق: معزی، حسن، اهتمام: مرعشی، محمود، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت¬الله العظمی مرعشی نجفی(ره)
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، (1335) فصول، گردآورنده: دانش¬پژوه، محمدتقی ، مترجم: گرگانی استرآبادی، رکن¬الدین محمد بن علی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، (1413ق) کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد مصحح: حسن زاده آملی، حسن، قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، (1335) مجموعه رسائل با اهتمام: محمدتقی مدرس¬رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
نعمان فرحات، هانی، (1389) نصیرالدین¬طوسی و آرائة الفلسفیة و الکلامیة، تهران: مركز پژوهشى ميراث مكتوب.
یزدان پناه، سیدیدالله؛ درگاهی، رضا (1391) ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ و ﺳﻄﻮح ﺳﻪﮔﺎﻧﮥ ﮐﻼﻣﯽ، ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در اﻧﺪﯾﺸﮥ او، مجله حکمت عرفانی، سال اول، شماره سوم.