تبارشناسی مکتب تفکیک در اندیشه غزالی
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
عزیز جوانپور هروی
1
(دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز)
کلید واژه: رابطه عقل و دين, امام محمد غزالي, مكتب تفكيك, اخباریگری, سلفی گرایی ,
چکیده مقاله :
مساله بنیادینی که این مقاله بدان پرداخته است، تبیین رابطه عقل و وحی یا خرد و دین به عنوان دو منبع معرفت شناختی و دو مرجع هستی شناختی در دو دستگاه فکری است. یکی اندیشۀ امام محمدغزالی در قرن پنچم هجری و دیگری یکی از رویکردهای عقل ستیز در تفکر اسلامی-ایرانی در قرن پانزدهم هجری که به مکتب تفکیک مشهور است. غایت قصوای این جستار، آن است که جدال پایان ناپذیر معرفت عقلی و معرفت دینی را در این دو مکتب به روشی تطبیقی گزارش و تحلیل نموده از قِبَل آن به اثبات مفروضات خود دست یابد. ماحصل اجمالی این پژوهش عبارت است از این که اولا منازعات کلامی یا رهیافت های الهیاتی، در طول تاریخ، در خلاء و در عالم انتزاع شکل نگرفته بلکه تحت تاثیر جریان های فکری و غیر فکری، منازعات سیاسی و حتی گاه خصلت های شخصی و... بوده است و ثانیا این افکار و نظریات در برخی موارد محصور در حوزه های فکری و نظری نمانده، تاثیرات خواسته و ناخواستۀ فراوانی بر آنها مترتّب می شود که بسا موجبات نزاع های بی حاصلی را فراهم می آورد که حل یا رفع آنها از عهده متألهان و نظریه پردازان دینی خارج است. فی المثل در این مقاله نشان داده شده که شاید خرد ستیزی های غزالی یا عقل گریزی های تفکیکیان زمینه ساز ظهور مکاتب سخت کیشی شده است که در تاریخ اسلام به سلفیّه مشهور و معروفند.
the fundamental issue that This study investigated is to explain the relationship between reason and revelation or reason and religion as the two sources of epistemology and ontological reference in two different intellectual school. One of these intellectual schools is the thought of Imam Muhammad al-Ghazali in the fifth century AD, and another one is the irrationalism approaches in Iran-Islamic thinking in the fifteenth century AD. This trend is well-known as Tafkik school. The aim of this study is to explain and analyze the never-ending conflict between intellectual knowledge and religious knowledge in these two schools by using comparative method to achieve proves for its assumptions. The findings reveal that, at first, verbal conflict along with theological approaches, historically, have not formed in the vacuum and in the world of abstraction, but also influenced by the intellectual and non-intellectual trends, political conflicts and sometimes even personal characters and... . Second, this thoughts and opinions was not restricted within the intellectual and theoretical field, and had desirable and undesirable effects, the consequences of these effects cause unfruitful conflicts, settlement or remove of this conflict are far from the obligation and ability of theologians and religious scholars. For example, in this paper we show that, perhaps, irrationality of Ghazali or reason out of followers of Tafkik school provided ground for the emergence of hard ritual that well-known as Salafism in Islamic history
آربری، آ.ج. عقل و وحی در اسلام، ترجمه خسن جوادی، تهران، امیرکبیر، 1358#
ابراهیمی دینانی، غلامحسین(1379)، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، جلد سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ طرح نو، اول.#
ابن رشد، تهافت التهافت، مع مدخل و مقدمه تحلیلیه و شروح للمشرف علی المشروع محمدعابدالجابری، بیروت، 1998.#
اسلامی، سید حسن(1382)، رویای خلوص (بازخوانی مکتب تفکیک)، قم، صحیفه خرد.#
ارشادی¬نیا، محمدرضا(1381)، نقد و بررسی نظریة تفکیک، قم، بوستان کتاب.#
اصفهانی، میرزامهدی(1363)، ابواب¬الهدی، گردآوري سید محمد باقر نجفی یزدی، مشهد.#
ـــــــــــــــــــــــــــ، تقریرات، ج 2 و 3، مشهد، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ش 61 12455/12459#
ـــــــــــــــــــــــــــ، مصباح¬الهدی، مشهد، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، شماره 12419 #
بیات، عبدالرسول، فرهنگ واژه¬ها، قم، مؤسسه اندیشه و فرهنگ معاصر، 1381.#
پترسون ، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران، طرح نو، 1379. #
حکیمی، محمدرضا، اجتهاد و تقلید در فلسفه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، 1378. #
حکیمی، محمدرضا(1386)، الهیات الهی و الهیات بشری، انتشارات دلیل ما، چاپ اول.#
حکیمی، محمدرضا(1375)، مکتب تفکیک، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.#
حکیمی، محمدرضا(1384)، مقام عقل، گردآورنده: محمدکاظم حیدری؛ محمد اسفندیاری، انتشارات دلیل ما، چاپ دوم .#
حکیمی، محمدرضا(1380)، ، عقل خودبنیاد دینی، مجله علوم سیاسی، شماره 21. #
حناالفاخوری، خلیل¬الجر(1377)، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، پنجم. #
راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران (فرقه¬های مذهبی در ایران)، ج 9، استهکلم، آرش، دوم، 1997.#
زارع، محمد، غزالی،کلام اشعری و عقل روشنگری،کتاب ماه ادبیات و فلسفه، ش 106-107-108، مرداد- شهریور- مهر 1385. #
زرین¬کوب، عبدالحسین، فرار از مدرسه، تهران، امیرکبیر، هفتم، 1381.#
ساکت، محمدحسین، غزالی، دگراندیشی و دگراندیشان، زبان و ادبیات، ش 5، بهار 1381.#
سیدان، سید جعفر، مکتب تفکیک یا روش¬های فقهای امامیه، اندیشه حوزه، شماره 19، 1385.#
شیخ، سعید، مطالعات تطبیقی در فلسفة اسلامی، ترجمة دکتر مصطفی محقق داماد، تهران، خوارزمی، اول، 1369.#
عابدالجابری، محمد، بازخوانی تاریخ فلسفه در شرق اسلامی، ترجمه اسماعیل باغستانی، تهران، هرمس، اول، 1394. #
غزالی، ابوحامد، احیاء علوم¬الدین، ترجمة محمد خوارزمی، تهران، علمی و فرهنگی، اول، 1372.#
ـــــــــــــــــــــ، تهافت¬الفلاسفه (تناقض¬گویی فیلسوفان)، ترجمة دکتر علی¬اصغر حلبی، تهران، زوار، دوم، 1363. #
ـــــــــــــــــــــ، المنتقذ من الضلال، ترجمة عزت¬الله فولادوند، نبوی محمدی، تهران، 1358.#
فشاهی، محمدرضا، ارسطوی بغداد، (از عقل یونانی به وحی قرآنی: کوششی در آسیب-شناسی فلسفی ایرانی – اسلامی)، تهران، کاروان، سوم، 1387.#
قرآن، ترجمة محی¬الدین مهدی الهی قمشه¬ای، قم، اول، 1369.#
کرمانی، علیرضا، عقل و دین از منظر ابوحامد غزالی، معرفت، ش 54، خرداد 1381.#
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، علمیه الاسلامی، بی¬تا.#
کیایی¬نژاد، زین¬العابدین، ارزش عقل از نظر غزالی، مجله معارف، ش3، آذر و اسفند ماه 1363.#
مجتهد شبستری، هرمنوتیک، کتاب و سنت، تهران، طرح نو، اول، 1375.#
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1403 ه . ق. #
مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، تهران، کویر، اول، 1386#
معرفت، محمدهادی، عقلانیت دینی در مکتب تفکیک، فصلنامة اندیشة حوزه، ش 19،12 شهریور 1387. #
مظفری، حسین، بنیان مرصوص (فلسفة اسلامی از نگاه مکتب تفکیک)، تهران، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، اول، 1385.#
نعمانی، شبلی، تاریخ علم کلام، تهران، اساطیر، 1362#
ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه احمدآرام، تهران، تهران، الهدی، اول، 1368#
یثربی، سید یحیی، نقد غزالی (تحلیل از خردورزی و دین¬داری امام محمد غزالی)، تهران، كانون انديشه جوان، دوم، 1386. #
ــــــــــــــــــــــ، فلسفه چیست؟ (تحلیلی در چیستی فلسفه، فلسفة کارآمد، روش درست تفکر)، تهران، امیرکبیر، اول، 1387. #
ــــــــــــــــــــــ، امام محمد غزالی و خردورزی و دین¬داری، مجله فلسفه،کلام و عرفان، ش12و11، پاییز و زمستان 1381. #