معناشناسی واژه «خلیفه» در قرآن و ارتباط آن با موضوع «امامت» با تأکید بر همنشین‌ها
محورهای موضوعی : کلام اسلامیعلیرضا طبیبی 1 * , فاطمه دست رنج 2
1 - دانشگاه اراک
2 - دانشگاه اراک
کلید واژه: معناشناسی, خلیفه, نظام معرفتی, امامت.,
چکیده مقاله :
رویکرد معناشناسي و توجه به روابط مفهومی در پژوهش هاي قرآني با ارائه راهکارهایي نظام مند، لایه هاي جدیدي از معنا را کشف و زمینۀ شناخت معنای واژگان را فارغ از هر پیش فرضی فراهم می آورد. واژۀ «خلیفه» از مفاهیم مهم قرآنیِ مرتبط با موضوع «امامت» است که مسائلي در خوانشِ قرآنی اين واژه در كلام اسلامي مطرح است. بنابراین، تبیین دقیق این اصطلاح و کشف چگونگی ارتباط آن با مقام امامت، امری ضروری است. از این رو، مقالۀ حاضر با روش تحلیلی ـ توصیفی در صدد شناخت مؤلفه های معنائی «خلیفه» و سنجش میزان انطباق آن با مقام «امامت» است. تحلیل آیات مشتمل بر واژۀ «خلیفه» و مشتقات آن براساس قرائن همنشینی و هم آیی های این واژه در بافت آیات و کشف مؤلفه-های معناساز آن، منجر به کشف مراتب معنائی واژۀ «خلیفه» و انطباق مقام «نبوت» و «امامت» بر مقام «خلیفه اللهی» شده است. امر خلافت که بین مردم، همراه با تعقّب، بعدیت و تأخّر زمانی است در جانشینی انسان از سوی خداوند، تأخر کیفی داشته و مشتمل بر بالاترین مقامات ربّانی و روحانی است. با عنایت به مؤلفه های معنایی «خلیفه» در قرآن و در نظر داشتن همنشین های این واژه، تمامی جعلیات الهی در امور تشریعی و تکوینی به ارادۀ الهی است و وجود صفاتی چون ایمان، عمل صالح و علم برای احراز مقام استخلاف لازم است. لذا مفهوم واژۀ خلیفه با موضوع امامت در نظام معرفتی شیعه، تطابق دارد.
The semantic approach and attention to conceptual relationships by providing systematic solutions discover new semantic levels in Qur'anic research and provide the context for understanding the meaning of vocabulary without any presupposition.The term "caliph" is one of the important Qur'anic concepts related to the "Imamate", which deals with issues in the Qur'anic reading of this term in Islamic theology. Therefore, the exact explanation of this term and the discovery of how it is related to the position of Imamate is necessary. Therefore, the present article uses a descriptive analytical method to understand the meaningful elements of the "caliph" and its adaptation to the position of "Imamate". The analysis of the verses including the term "caliph" and its derivatives based on the conjunctions and the combinations of the term in the text of the verses and the discovery of its semantic components led to the discovery of the meaning of the term "caliph" and the adaptation of the position of "prophecy" and " Imamate "has been named" califah Allah ".The Caliphate among the people is followed by chase, afterlife and time delay, but in the succession of man by God, it has a qualitative delay and contains the highest sacred and spiritual authority. Considering the semantic components of the "caliph" in the Qur'an and considering the companions of this term, all divine forgeries in the affairs of theatrical and the developmental are to the divine will, and the existence of traits such as faith, good deed and science is necessary for the position of the substitute. Therefore, the concept of the word caliph corresponds to the subject of Imamate in the Shiite epistemic system.
قرآن
ابن بابویه قمی، ابوجعفر محمد بن علی، (1395ق)، کمال¬الدین و تمام¬النعمه، تهران: اسلامیه.
ابن منظور، محمد بن مکرم، (1995م)، لسان العرب، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
ایزوتسو، توشیهیکو،« مفاهيم اخلاقى- دينى در قرآن»، ترجمه فريدون بدره‌اى، تهران: قلم، 1360.
البهبهانیّ، الوحید، (1417)، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، تحقیق و نشر: مؤسسه العلّامه المجدّد الوحید البهبهانیّ.
ثقفی تهرانی، محمد، (1398ق)، تفسیر روان جاوید، چاپ سوم، تهران: انتشارات برهان.
جوادی آملی، عبدالله، (1385ش)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، صورت و سیرت انسان در قرآن، تنظیم و ویرایش: غلامعلی امین دین، قم: مرکز نشر اسراء.
----------------، (1376ش)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، سیره پیامبران (ع)، تنظیم و نگارش: علی اسلامی، قم: مرکز نشر إسراء.
حائری، مرتضی، (1375ش)، خلافت در قرآن، مجله بینات، شماره 11.
حسینی تهرانی، سید هاشم، (1365ش)، توضیح المراد، تهران: انتشارات مفید.
حلی، جمال الدین، (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن¬زاده آملی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
حلّی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1409ق)، الألفین فی إمامه امیرالمؤمنین علیه السلام، قم: انتشارات دارالهجره.
------------------------، (1374ش)، باب حادی عشر، با شرح النافع یوم الحشر، مترجم: محمد علی حسینی شهرستانی، قم: دفتر نشر معارف اسلامی.
خواجه نصیرالدین طوسی، (1359)، تلخیص المحصل، تحقیق: عبدالله نورانی، دانشگاه مک¬گین و دانشگاه تهران، سلسله دانش ایرانی.
راغب اصفهاني، حسين، (1416 ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقيق: عدنان داوودي، بيروت: الدار الشاميّه.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن الحسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم، (1405ق)، رسائل المرتضی، تحقیق السید الاحمد الحسینی، اعداد: السید مهدی الرجائی، قم: دار القرآن الکریم.
سید مرتضی، الموسوی البغدادی، (1411ق)، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق احمد حسینی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
شفیع زاده، مرضیه و همکاران، (1393ش)، معناشناسی «کلمه» در قرآن کریم با تکیه بر روابط همنشینی و جانشینی، نشریه پژوهش¬های قرآن و حدیث، شماره یکم، صفحات 99-130.
شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، (1414ق)، الاعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق: عصام عبد السید، بیروت: دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع، الطبعه: الثانیه، «الف».
شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی ، (1414ق)، الاعتقادات فی دین الإمامیه، تحقیق: عصام عبد السید، الطبعه: الثانیه، بیروت: دار المفید للطباعه والنشر والتوزیع، «ب».
---------------------------- ، (1395ق)، کمال الدین و تمام النعمه، تهران: اسلامیه.
شیخ مفید، محمد بن النعمان ، (1414ق)، اوائل المقالات، تحقیق: شیخ ابراهیم انصاری، بیروت، دار المفید للطباعه و النشر و التوزیع، «الف».
--------------، (1414ق)، تصحیح الاعتقاد، بیروت، دارالمفید، «ب».
-------------، (1410ق)، المقنعه، الطبعه الثانیه، قم، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
-------------، (1412ق)، مصنفات الشیخ المفید، تحقیق ابراهیم انصاری، قم، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید.
طریحی، فخرالدین، (1375ش)، مجمع البحرین، تهران: انتشارات مرتضوی.
طیّب، سید عبدالحسین، (1378ش)، أطيب البيان في تفسير القرآن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اسلام.
عُضیمه، صالح، (1380ش)، معناشناسی واژگان قرآن، ترجمه سید حسین سیّدی، چاپ اول، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
فاریاب، محمد حسین، (1391ش)، خلافت انسان در قرآن، مجله معرفت، شماره 173، ص 107-124.
فراهیدی، خلیل بن احمد، (1410ق)، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت.
فیاض لاهیجی، عبدالرزاق، (1383ش)، گوهر مراد، تهران: سایه.
قرائتی، محسن، (1383)، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس¬هائی از قرآن.
مسلم، مصطفی، (1989م)، مباحث فی التفسیرالموضوعی، چاپ اول، دارالقلم.
مکارم شیرازی، ناصر، (1374ش)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیّه.
موسوی همدانی، سید محمد باقر، (1374ش)، ترجمه تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه¬ی مدرسین حوزه علمیّه قم.
نجّارزادگان، فتح الله، (1390ش)، بررسی تطبیقی معناشناسی امام و مقام امامت از دیدگاه مفسران فریقین، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم- تهران، نشر سمت.
نجّارزادگان، فتح الله، بابائی گواری، سلمان، (1392ش)، «پیوند مفهوم خلیفه الله در قرآن با امامت از دیدگاه متکلمان فریقین»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، سال دوم، شماره سوم، صص 7-26.
نراقی، محمد مهدی، (1363ش)، انیس الموحدین، تهران: انتشارات الزهراء.
-------------- ، (1380ش)، انیس الموحدین، آموزش اصول الدین، پیام مهدی.