بررسی تطبیقی نظرگاه ابن عربی و نجم الدین رازی درباره خلافت آدم
محورهای موضوعی : کلام اسلامیمهناز میزبانی 1 , محمد تقی فعالی 2 * , هادی وکیلی 3
1 - دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه عرفان اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار گروه عرفان، پژوهشکده فلسفه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
کلید واژه: خلقت, خلافت, روح, اسماء الهی, صورت الهی. ,
چکیده مقاله :
خلیفه الله بودن آدم مقامی است که خداوند قبل از خلقت آدم (ع) برای او و ذریاتش اعلام کرد ؛چگونگی اعطای این مقام و جایگاه آدم در خلقت، اهداف خلقت و ترسیم چگونه زیستن آدمی همه در سر خلافت آدمی نهفته است. شایان ذکر است کتب و مقالات متفاوتی به موضوع خلافت انسان پرداختهاند که در اغلب آنها صرفاً به رویکرد قرآنی و یا در باره مفاهیم و مصادیق و اصل موضوع خلافت و کرامت انسان پرداخته شده است. در این مقاله مفهوم خلافت از نظر هریک و تبیین این معنا در جایگاه آدم (ع)، نقش روح الهی و معرفت و امانت الهی در این رابطه تبیین و چگونگی رسیدن به این مرحله و ادله آن و دلایل استحقاق خلافت الهی حضرت آدم بررسی و مطابقت داده شده است.
Being the caliph of God is a position that God announced for Adam (PBUH) and his descendants before the creation; how to grant this position and Adam's position in the creation, the goals of the creation and how to live a person's life are all hidden in the head of the caliphate of the person. It is worth mentioning that different books and articles have been devoted to the issue of human caliphate, most of them have only dealt with the Quranic approach or about the concepts, examples, and principle of the issue of caliphate and human dignity. In this article, the concept of caliphate from everyone's point of view and the explanation of this meaning in the position of Adam (pbuh), the role of the divine spirit, knowledge and divine trust in this explanation, how to reach this stage and its evidence, and the reasons for the right to the divine caliphate of Hazrat Adam have been examined.
قرآن کریم
آملی، سید حیدر، (1375). جامع الاسرار و منبع الانوار. ترجمه سید جواد هاشمی علیا، تهران، قادر.
آملی، سید حیدر، (1375). نص النصوص در شرح فصوص الحکم. ترجمه محمدرضا جوزی تهران، روزبه.
ابن عربی، محی الدین، (بیتا). رساله تلبیس ابلیس التعیس، ترجمه گل بابا سعیدی، تهران، انتشارات شفیعی.
ابن عربی، محی الدین، (1385). فصوص الحکم. ترجمه و شرح صمد موحد، جلد 1، تهران، نشر کارنامه.
ابن عربی، محی الدین، (1380). شرح فصوص الحکم. با مقدمه قیصری، و کوشش جلال الدین آشتیانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ابن عربی، محی الدین، (1422 ق). تفسیر القرآن. بیروت.
ابن عربی، محی الدین، (1315 ق). تعلیقات بر رساله النصوص. به کوشش محمد بن اسحاق، تهران.
ابن عربی، محی الدین، (1381). الفتوحات المکیه فی معرفة الاسرار المالکیه و الملکیه. ترجمه محمد خواجوی، جلد 1و2و3و4، تهران، نشر مولی.
ابن عربی، محی الدین، (1366). التدبیرات الالهیه فی اصلاح المملکه الانسانیه. دمشق.
ابن عربی، محی الدین، (1377). شرح فصوص الحکم، تاج الدین حسین خوارزمی، تحقیق آیت الله حسنزاده آملی، مرکز انتشارات و تبلیغات اسلامی، قم.
ابن عربی، محی الدین، (1389). رساله شطرنج العارفین. شارح با نام شرح جدول عارفان: مریم زارعی، قم، بیان جوان.
ابن عربی، محی الدین، (1378). شارح: حسنزاده آملی، حسن، ممداللهم (شرح فصوص الحکم ). تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن عربی، محی الدین، (1389). رحمه من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن. ترجمه و شرح میرآخوری، قاسم، تهران، فهرست.
ابن بابویه، (شیخ صدوق)، (1369). من لا یحضره الفقیه. تهران، نشر صدوق.
انصاری، خواجه عبدالله، (میبدی، احمد بن احمد قرن 6)، (1371). کشف الاسرار و عده الابرار، چاپ نهم، جلد 1، تهران، نشر امیر کبیر.
الحکیم الشعاء، (1394). المعجم الصوفی، (دانشنامه ابن عربی). ترجمه سید ناصر طباطبایی، ویراستار مهناز رئیسزاده، تهران، مولی.
اخوان هزاره، نوشین، محمود طاووسی، و علی عین علی لو، (1400). مقاله معرفتشناسی روح بر اساس منارات السائرین و آثار شاخص عرفانی. فصلنامه علمی عرفان اسلامی، سال 17، شماره 67.
اعوانی، غلامرضا، اصغردادبه، و حسن بادنج، (1389). انسان کامل به روایت ابن عربی. فصلنامه اندیشه دینی، شیراز، دانشگاه.
اصغرزاده، نسرین، (1392). بررسی اندیشههای عرفانی نجم الدین رازی. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان پایاننامه ارشد.
بخشنده بانی، عباس، (1394). بررسی تطبیقی دیدگاه محی الدین عربی و ملاصدراپیرامون انسان کامل با تأکید بر نقش این جهانی و کارکردهای آن. پایاننامه دکتری، رشته فلسفه وحکمت اسلامی، دانشگاه تهران.
باخزری، یحیی، (1365). اوراد الاحباب و فصوص الاداب. به کوشش ایرج افشار، دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله، (1385). تفسیر تسنیم. جلد 3، قم، مرکز نشر اسرا.
جوادی والا، محمود، (1389). خلافت الهی از دیدگاه ابن عربی. نشریه معارف عقلی، سال دوم، پیاپی16.
جهانگیری، محسن، (1375). محی الدین عربی چهره برجسته عرفان اسلامی. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
حاجی اسماعیلی، محمدرضا، مهدی مطیع، و اعظم السادات حسینی، (1390). مقاله داستان آفرینش و سرگذشت حضرت آدم (ص) در قرآن. مجله مطالعات قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره اول، پیاپی 9.
حلبی، علی اصغر، (1394). مبانی عرفان و احوال عارفان. تهران، اساطیر.
حیدری، حوا، (1394). بررسی تطبیقی داستان آفرینش آدم در مرصاد العباد نجم الدین رازی و ترجمه و تفسیر طبری با تکیه بر آموزههای قرآن کریم. ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی ساوه، پایاننامه ارشد.
خوشحال دستجردی، طاهره، (1388). جایگاه حضرت محمد (ص) در جهان بینی عرفانی نجم الدین رازی در کتاب مرصاد العباد و مقایسه آن با جهان بینی محی الدین عربی. پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، سال اول، شماره دوم.
خیاطیان، قدرت الله، و طناز رشیدی نسب، (1397). بررسی هستیشناسی عرفانی از منظر نجم الدین رازی و عزیز نسفی. دو فصلنامه پژوهشهای هستی شناختی، سال هفتم، شماره 14.
رازی، نجم الدین، (1364). عقل و عشق، (مقدمه و حاشیه از حمید حمید). تهران، نشر زوار.
رازی، نجم الدین، (1366). مرصادالعباد من المبدا الی المعاد، به اهتمام محمد امین ریاحی، تهران، نشر علمی فرهنگی.
روضتیان، سیده مریم، سید علی اصغر میر باقری فرد، و مهنوش مانی، (1391). مقاله نقد و تحلیل کهن الگوی سایه با توجه به مفهوم نفس در عرفان. نشریه ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 15، شماره 32.
زمانی، محمد هاشم، (1378). خلافت انسان در قرآن. پژوهشهای تاریخی، شماره19و20.
زرعی، زهرا، آذر امیر اسماعیل، و رقیه صدرایی، (1398). تجلی عرفان در اندیشه نجم الدین رازی. مجله عرفان اسلامی، شماره 59.
ساعدی روحی، محمد رضا، محمّدرضا صرفی، و عنایت الله شریفپور، (1397). مقاله بررسی تطبیقی تأویلات آیة نور در دیدگاه ابن عربی و مولانا. نشریة ادبیات تطبیقی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، سال 10، شمارة 18.
سایت اندیشه قم. مقاله سجده بر آدم، 15/10/95.
سعیدی، گل بابا، (1383). فرهنگ اصطلاحات عرفانی. تهران، شفیعی.
سعیدی، گل بابا، (1391). فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی با تکیه بر آثار ابن عربی. تهران، زوار.
سلمی، عبدالرحمن، (1421 ق). حقایق التفسیر. بیروت، دارالکتاب العلمیه.
سلمی، عبدالرحمن، (1369). (مجموعه آثار) بخشهایی از حقایق التفسیر و رسائل دیگر. جلد اول، جمعآوری نصرالله پورجوادی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
سیوطی، عبدالرحمن، (1398). الاتقان فی علوم القرآن. قاهره، مکتبه المصطفی.
سیدی، الهام، (1397). بررسی تطبیقی مراتب ارواح از منظر عزیز نسفی. مجله ادیان و عرفان، سال 51، شماره1.
شجاری، مرتضی، و زهرا گوزلی، (1392). مقام دل آدمی و مراتب آن در عرفان اسلامی. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال 9، شماره 33.
شبستری، محمود، (1377). نسایم گلشن راز. به اهتمام احمد حسینی، تهران، الهام.
طباطبایی، محمد حسین، (1363). خلقت و خلافت آدم در المیزان. به کوشش شاه محمود داعی شیرازی، تهران، نور فاطمه.
طبری، محمد بن حریر، (1330 ق). تفسیر طبری. قاهره، دایره المعارف محمود محمد شاکر.
عباسی، حسن، (1395). بررسی تطبیقی حکومت از دیدگاه مرصادالعباد نجم الدین رازی و بوستان سعدی. بابل، دانشگاه آزاد اسلامی، پایاننامه ارشد.
فیض، سید رضا، (1390). مقاله کرامت ذاتی انسان در عرفان ابن عربی. فصلنامه اخلاق زیستی، سال اول، شماره اول.
قرائتی، محسن، (1377). مقاله کرامت انسان و خلافت آدم، بشارت، شماره9.
کاشانی، عبدارزاق، (1381). اصطلاحات صوفیه. تهران، حکمت.
گوهری رفعت، مجید، (1393). مقاله غایت آفرینش در حدیث کنت کنزا مخفیا. فصلنامه حکمت عرفانی، سال سوم، شماره دوم، پیاپی 8.
لرنی، نجیبه، (1397). راز آفرینش. تهران، هورمزد.
مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، جلد4.
میرباقری فرد، سید علی اصغر، عاطفه نادری، و محمد حسین حیدری، (1400). مقاله بازشناسی مؤلفههای شاگرد پروری در عرفان اسلامی با تأکید بر منش معلمی جنید بغدادی، بایزید بسطامی، و نجم الدین کبری. تربیت اسلامی، سال 16، شماره 35.
مهریزی، مهدی،(بیتا). مقاله آفرینش انسان در تفسر المیزان. بینات، سال اول، شماره2.
مهدوی، محمدجواد، محمد جاوید صباغیان، و جواد میزبان، (1392). انعکاس داستان آدم و انسان در برخی از متون ادب عرفانی فارسی تا قرن نهم. جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، شماره 181.
موحدی، محمد رضا، (1385). حکایت آیینه. میراثیان، تهران.
موحدی، محمدرضا، (1385). نگاه سید حیدر آملی به تفسیر عرفانی نجم الدین رازی. مجله علوم ادبی.
نجیبی مهدی، (1400). تبیین و تحلیل مبانی تفسیر عرفانی آیات خلافت انسان و نقش او در بسط هستی. پژوهشنامه معارف قرآنی، شماره 47.
نوشین اخوان هزاره، محمود طاووسی، و علی عین علی لو، (1400). مقاله معرفتشناسی روح بر اساس منارات السائرین و آثار شاخص عرفانی. فصلنامه علمی عرفان اسلامی، سال 17، شماره 67.
وکیلی، الهه، و دکتر محمد محمد رضایی، (1388). مقاله آفرینش حوا از دیدگاه قرآن. مندرج در فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، پیاپی 32.
یوسفی اشکوری، حسن، (1376). بازخوانی قصه خلقت. تهران، انتشارات قلم.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 258 ـ 227
بررسی تطبیقی نظرگاه ابن عربی
و نجم الدین رازی درباره خلافت آدم
مهناز میزبانی 1
محمدتقی فعالی 2
هادی وکیلی 3
چکيده
خلیفه الله بودن آدم مقامی است که خداوند قبل از خلقت آدم (ع) برای او و ذریاتش اعلام کرد ؛چگونگی اعطای این مقام و جایگاه آدم در خلقت، اهداف خلقت و ترسیم چگونه زیستن آدمی همه در سر خلافت آدمی نهفته است. شایان ذکر است کتب و مقالات متفاوتی به موضوع خلافت انسان پرداختهاند که در اغلب آنها صرفاً به رویکرد قرآنی و یا در باره مفاهیم و مصادیق و اصل موضوع خلافت و کرامت انسان پرداخته شده است. در این مقاله مفهوم خلافت از نظر هریک و تبیین این معنا در جایگاه آدم (ع)، نقش روح الهی و معرفت و امانت الهی در این رابطه تبیین و چگونگی رسیدن به این مرحله و ادله آن و دلایل استحقاق خلافت الهی حضرت آدم بررسی و مطابقت داده شده است.
واژگان کلیدی
[1] . دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
Email: mahnaz.miz123@gmail.com
[2] . دانشیار گروه عرفان اسلامی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) Email: m.faali@yahoo.com
[3] . دانشیار گروه عرفان، پژوهشکده فلسفه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.
Email: drhvakili@gmail.com
تاریخ دریافت: 27/6/1402 پذیرش نهایی: 22/9/1402