مطالعه‌ای در باب مفاهیم و مضامین کلامی و الاهیاتی گنوسیسم در اسماعیلیه (با تاکید بر جایگاه امامت و ساحت تاویلی و باطنی کلام مقدس)
محورهای موضوعی : کلام اسلامیمریم ناصر ترک 1 , عزیز الله توکلی کافی آباد 2 * , هادی حیدری نیا 3
1 - دانشگاه ازاد یزد
2 - دانشگاه ازاد یزد
3 - دانشگاه آزاد اسلامی، یزد
کلید واژه: گنوسیسم, الاهیات, امامت, کلام مقدس, اسماعیلیه,
چکیده مقاله :
کیش گنوسی ترکیبی بود از تجلی نور الهی در انسان و بیرون آمدن او از جهان ظلمانی ماده. در گنوسیسم، معرفت، امری الهی و شهودی است که جز در پرتو حقیقت یگانه، پدیدار نمی‌گردد. تاثیر حکمت گنوسی در طول تاریخ، عمیق و گسترده بود. در بیشتر جریان‌های نخست شیعه ما شاهد ظهور مفاهیم عمده گنوسیسیم مانند ثنویت، الهی دانستن بشر در مقام امام معصوم (ع) و وجه تاویلی و رمزی کتب مقدس هستیم. اسماعیلیه یکی از فرق مهم شیعی‌مذهب بود که بیشترین تأثیر را از حکمت گنوسی دریافت کرد. تأثیر گنوسیسم در اسماعیلیه عمدتاً در ساحت امامت و تاویل کلام مقدس نمود پیدا کرد. در واقع وجود همیشگی امام به عنوان تجلی و مظهر بلاواسطه فیض و رحمت و معرفت الهی از تاثیرات بلاواسطه گنوسیسم در مذهب اسماعیلیه است. در گنوسیسم برای فهم معرفت حقیقی و باطنی گنوسیسم، وجود یک منبع الهی لازم و ضروری است که در اسماعیلیه این منبع همان امام است. تاویل و شناخت امور ظاهر از باطن نیز از اصول اساسی مذهب گنوسیسم بود که بر اسماعیلیه تاثیر عمیق نهاد.
Gnosticism was a combination of the manifestation of divine light in man and his coming out of the dark world of matter. In Gnosticism, knowledge is a divine and intuitive thing that does not appear except in the light of a single truth. The influence of Gnostic wisdom throughout history has been profound and far-reaching. For example, one of the most important teachings that entered the Shiite currents from Gnosticism is dualism or duplicity, according to which existence is the arena of constant struggle between good and evil. In addition, the humiliation of the body as the place of matter and evil is another major theme of Gnosticism that emerged among the Shiite mystical sects, especially the Isma'ilism and the Gholat. Gnostics believe that knowledge is not a rational thing, but more than anything else is empirical and based on mystical revelations and is obtains by knowing the soul and its nature and destiny. In Gnostic theology, man has a very prominent place. He, created from body, soul and spirit, has a dual origin: one is material and the other is spiritual. According to some Gnostic texts, the Creator created the human body and his soul originated from the Almighty. Accordingly, in most of the early Shiite currents, we see the emergence of major concepts of Gnosticism such as duality, the deity of man in the position of the Infallible Imam (AS) and the interpretive and symbolic aspect of the holy books. The Isma'ilism were one of the most important Shiite sects that received the most influence from Gnostic wisdom. The influence of Gnosticism in the Isma'ilism was mainly representing in the field of Imamate and interpretation of the Holy Word. In fact, the constant existence of the Imam as a direct manifestation of divine grace, mercy, and knowledge is one of the direct effects of Gnosticism in the Ismaili religion. In Gnosticism, in order to understand the true and esoteric knowledge of Gnosticism, the existence of a divine source is necessary, and in Isma'ilism, this source is the Imam. Interpretation and knowledge of outward and inward matters was also one of the basic principles of Gnosticism, which had a profound effect on the Isma'ilism.
آقا نوری، علی (1381)، باطنی‌گری و اسماعیلیه، تاریخ اسماعیلیه، قم: مرکز مطالعات ادیان و مذاهب.
استرویوا، لودمیلا ولادیمیرونا (1386)، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ترجمه پروین منزوی، چاپ دوم، تهران: نشر اشاره.
اسماعیل¬پور، ابوالقاسم (1388)، اسطوره آفرینش در آیین مانی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات کاروان.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله (1378)، المقالات و الفرق، تصحیح محمد جواد مشکور، تهران: انتشارات علمی.
الیاده، میرچا (1362)، چشم¬انداز اسطوره، ترجمه جلال ستاری، تهران: انتشارات توس.
بهار، مهرداد (1387)، ادیان آسیایی، چاپ هفتم، تهران: نشر چشمه
بهار، مهرداد (1386)، جستاری در فرهنگ ایران، چاپ دوم، تهران: نشر اسطوره.
جعفی، مفضل بن عمر (1412)، الهفت و الاضله، تحقیق و تقدیم عارف تامر، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
دریابیگی، محسن (1392)، «نقد و بررسی تاثیرپذیری اندیشه شیعی از تفکر گنوسی از نگاه محمد عابد جابری»، رساله تخصصی دکتری، استاد راهنما: رضا حاجی ابراهیم، استاد مشاور: ابوالفضل کیاشمشکی و حمیدرضا رضانیا، دانشگاه معارف اسلامی قم.
دفتری، فرهاد (1376)، تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.
زرین¬کوب، عبدالحسین (1379)، جستجو در تصوف ایران، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۹)، ارزش میراث صوفیه، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.
شایگان، داریوش (1371)، هانری کربن: آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی»، ترجمه باقر پرهام، چاپ اول، تهران: موسسه آگاه.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1972)، الملل و النحل، بیروت: دارالمعرفة للطباعة و النشر.
فرمانیان، مهدی (1386)، اسماعیلیه، تاریخ و عقاید، قم: نشر ادیان.
فرمانیان، مهدی (1395)، درسنامه تاریخی و عقاید اسماعیلیه، تهران: نشر ادیان.
فروزنده، مسعود (1377)، تحقیق در دین صابئین مندایی، تهران: انتشارات سماط.
فضلی، زینب (1398)، «دعوت اسماعیلی و ریشه‌های تاریخی باطنی‌گری اسماعیلیه»، شیعه‌پژوهی، سال ششم، شماره هفدهم، پاییز و زمستان 1398، صص 273-246.
قهستانی، ابواسحاق (بی‌تا)، هفت باب، به تصحیح ایوانف، تهران: اساطیر.
کربن، هانری (1384)، مجموعه مقالات هانری کربن، جمع‌آوری و تدوین محمدامین شاهجویی، زیر نظر شهرام پازوکی، چاپ اول، تهران: انتشارات حقیقت.
کربن، هانری (1394)، زمان ادواری در مزدیسنا و عرفان اسماعیلیه، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران: نشر سوفیا.
کرمانی، حمیدالدین (1996)، المصابیح فى اثبات الامامه، بیروت: دارالمنتظر.
کونگ، هانس (1384)، تاریخ کلیسای کاتولیک، ترجمه حسن قنبری، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
لين، توني (1390)، تاريخ تفكر مسيحي، ترجمۀ¬ روبرت آسريان، تهران: انتشارات فرزان.
مشکور، محمدجواد (1362)، تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلامی تا قرن چهارم، تهران، انتشارات اشراقی.
نوبختی، حسن بن موسی (1386)، فرق الشيعه، ترجمه محمدجواد مشکور، ج 1، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
ویدن گرن، گئو (1371). مانی و تعلیمات او، ترجمه نزهت صفای اصفهانی، تهران: چاپ پرچم.
هالروید، استوارت (1388)، ادبیات گنوسی، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.
هالم، هاینس (1389)، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، تهران: نشر ادیان.
Jonas, Hans, (1963), The Gnostic Religion: The Message of the Alien God and the Beginning of Christianity, Boston.
Quispel, Gilles, (1987), “Gnosticism: Gnosticism From The middle Age to the Present”, Encyclopaedia of Religion, Ed. By Mircea Eliade, Macmillan New York, vol.5.
Schaff, Philip, (2001), The Apostolic Fathers with Justin Martyr and Irenaeus, Christian Classics Ethereal Library, 1819-1893(rep. 2001).
Yamauchi, Edwinm, (1999), Pre-Christian Gnosticism: A Survey of Proposed Evidences, Michigan, n.d.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 150 ـ 131
مطالعه‌ای در باب مفاهیم و مضامین کلامی و الاهیاتی گنوسیسم در اسماعیلیه (با تاکید بر جایگاه امامت و ساحت تاویلی و باطنی کلام مقدس)
مریم ناصر ترک 1
عزیز‌الله توکلی کافی‌آباد 2
هادی حیدری‌نیا 3
چکيده
کیش گنوسی ترکیبی بود از تجلی نور الهی در انسان و بیرون آمدن او از جهان ظلمانی ماده. در گنوسیسم، معرفت، امری الهی و شهودی است که جز در پرتو حقیقت یگانه، پدیدار نمی‌گردد. تاثیر حکمت گنوسی در طول تاریخ، عمیق و گسترده بود. در بیشتر جریان‌های نخست شیعه ما شاهد ظهور مفاهیم عمده گنوسیسیم مانند ثنویت، الهی دانستن بشر در مقام امام معصوم (ع) و وجه تاویلی و رمزی کتب مقدس هستیم. اسماعیلیه یکی از فرق مهم شیعی‌مذهب بود که بیشترین تأثیر را از حکمت گنوسی دریافت کرد. تأثیر گنوسیسم در اسماعیلیه عمدتاً در ساحت امامت و تاویل کلام مقدس نمود پیدا کرد. در واقع وجود همیشگی امام به عنوان تجلی و مظهر بلاواسطه فیض و رحمت و معرفت الهی از تاثیرات بلاواسطه گنوسیسم در مذهب اسماعیلیه است. در گنوسیسم برای فهم معرفت حقیقی و باطنی گنوسیسم، وجود یک منبع الهی لازم و ضروری است که در اسماعیلیه این منبع همان امام است. تاویل و شناخت امور ظاهر از باطن نیز از اصول اساسی مذهب گنوسیسم بود که بر اسماعیلیه تاثیر عمیق نهاد.
واژگان کلیدی
گنوسیسم، الاهیات، امامت، کلام مقدس، اسماعیلیه.
[1] . دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.
Email: maryamnasertork@gmail.com
[2] . استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: a.tavakolli98@gmail.com
[3] . استادیار زبان و ادبیات فارسی، واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران.
Email: Heidari_hadi_pnuk@yahoo.com
تاریخ دریافت: 26/1/1400 پذیرش نهایی: 12/4/1400