بررسي انتقادي رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي در خداشناسي
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
1 - دانشگاه معارف اسلامي، قم
کلید واژه: خداشناسي, رهيافت عقل‌گرايانه, فخر رازي, فطرت, رؤيت خداوند,
چکیده مقاله :
راه‌هاي نيل به خداشناسي به چهار رهيافت كلي عقل‌گرايي، نقل‌گرايي، تجربه‌گرايي و شهودگرايي قابل تقسيم است. فخر رازي از متفكران اشعري است که به رهيافت عقل‌گرايي در خداشناسي اعتقاد دارد و تنها راه معرفت الله را استدلال و برهان مي‌داند. بر همين اساس وي معتقد است شناختي كه براي ما نسبت به خداوند متعال حاصل مي‌شود معرفتي كلي و نامتعين است. رهیافت عقل گرایانه فخررازی از سه جهت قابل نقد است. مهم‌ترين اشکالی كه بر چنين رهيافتي وارد است حصر روش‌شناختي و ناديده گرفتن علم حضوري و رهيافت شهودي به عنوان با ارزش‌ترين مسير براي نيل به معرفت الله است. امتناع از پذيرش سرشت مشترك انسان‌ها و به تبع آن نفي خداشناسي فطري مشكل ديگر رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي است. پذيرش امكان رؤيت خداوند توسط انسان و ارائه ادله متعدد قرآني براي اثبات آن از سوي فخر رازي كه در واقع موجب معرفتي شخصي مي‌گردد از چالش‌هاي مهم پيش‌روي وي است كه موجب تعارض دروني مواضع خداشناسانه اوست.
The ways to attain theism can be divided into four general approaches: rationalism, narrativeism, empiricism, and intuitionism. Fakhr al-Din al-Razi is one of the Ash'arite thinkers who believes in the rationalist approach in theology and considers reasoning and proof as the only way to know God. Accordingly, he believes that the cognition that is obtained for us about God Almighty is a general and indeterminate knowledge. Fakhr al-Din al-Razi's rationalist approach can be criticized from three perspectives. The most important drawbacks of such an approach are the methodological confinement as well as disregard for the knowledge by presence (consciousness) and intuitive approach as the most valuable way to attain the knowledge of God. Refusal to accept the common innate nature of human beings and consequently the denial of innate theism is another problem of Fakhr al-Din al-Razi's rationalist approach. Acceptance of the possibility of seeing God by man, and the presentation of various Qur'anic evidence to prove it by Fakhr al-Din al-Razi, which in fact leads to personal knowledge, is one of the important challenges for him that causes an internal conflict in his theological stances.
ابن‌سينا حسين، 1381، الاشارات و التنبيهات، قم، بوستان كتاب.
ابن‌سينا، حسين بن عبدالله، 1326 ق، تسع رسائل في الحكمه و الطبيعيات، قاهره، دارالعرب.
ابن‌سينا، حسين، 1375، الاشارات و التنبيهات، قم، نشر البلاغه.
ابن‌سينا، حسين، 1400 ق، رسائل ابن‌سينا، قم، بيدار.
اشعري، ابوالحسن، 1320، الابانه عن اصول الديانه، حيدرآباد ركن.
بدوي، عبدالرحمن، 1429ق، موسوعه الفلسفه، قم، ذوي القربي.
تفتازاني، سعدالدين، 1409ق، شرح المقاصد، قم، منشورات الشريف الرضي.
جرجاني، علي بن محمد، بي‌تا، شرح المواقف، قم، الشريف الرضي.
جوادي آملي، عبدالله، 1368، رحيق مختوم، قم، اسراء.
حائري يزدي، مهدي، 1380، التعليقات علي تحفة الحكيم، تهران، مركز نشر علوم اسلامي.
حسن‌زاده آملي، حسن، 1387، شرح فارسي الاسفار الاربعه، قم، بوستان كتاب.
زنوزي، عبدالله، 1380، بدايع الحكم، تبريز، دانشگاه تبريز.
زنوزي، عبدالله، 1381، لمعات الهيه، مصحح جلال الدين آشتياني، تهران، مؤسسه پژوهشي حكمت و فلسفه ايران.
ژيلسون، اتين، 1366، روح فلسفه در قرون وسطي، ترجمه علي مراد داودي، تهران، شركت نشر علمي و فرهنگي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1354، المبدأ و المعاد، تهران، انجمن حكمت و فلسفه ايران.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1361 ش، العرشيه، تهران، مولي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1363ش، مفاتيح الغيب، تهران، مؤسسه تحقيقات فرهنگي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1366، شرح اصول كافي، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1368 ش، الحكمه المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعه، قم، مكتبه المصطفي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1422 ق، شرح الهدايه الاثيريه، بيروت، مؤسسه التاريخ العربي.
صدرالدين شيرازي، محمد، 1422، شرح الهدايه الاثيريه، بيروت، مؤسسه التاريخ العربي.
طباطبايي، سيد محمد حسين، 1387، مجموعه رسائل، به كوشش هادي خسروشاهي، قم، بوستان كتاب.
طباطبايي، سيد محمد حسين، 1393 ق، الميزان في تفسير القرآن، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات.
طباطبايي، سيد محمد حسين، 1416ق، نهايه الحكمه، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
غزالي، محمد، بي‌تا، احياءالعلوم، بيروت، دارالكتاب العربي.
فارابي، ابونصر، 1413ق، تحصيل السعاده، بيروت، دارالمناهل.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1341، البراهين، تهران، دانشگاه تهران.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1364، النفس و الروح و شرح قواهما، به تحقيق دكتر معصومي، تهران، بي‌نا (افست تهران)
فخر رازي، محمد بن عمر، 1407ق، المطالب العاليه من العلم الالهي، بيروت، دارالكتاب العربي.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1411ق، المحصل، عمان ـ اردن، دارالرازي، چاپ اول.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1420 ق، تفسير مفاتيح الغيب، بيروت، دار احياء التراث العربي، چاپ سوم.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1423ق، الرسائل الكماليه، بيروت، دارلكتب العلميه.
فخر رازي، محمد بن عمر، 1986، الاربعين في اصول الدين، قاهره،
فخر رازي، محمد بن عمر، بي‌تا، المباحث المشرقيه، قم، بيدار.
فخررازي، محمد بن عمر، 1359، نقد المحصل، تهران، دانشگاه تهران.
فرامرزقراملكي، احد و حسيني، زينب السادات، 1383، «دلايل اثبات وجود خداوند در انديشه‌هاي تفسيري زمخشري و فخر رازي»، مقالات و بررسي‌ها، دفتر 76 (1) علوم قرآن.
قرباني، هاشم و ابوالحسني نياركي، فرشته، 1394، «تبيين كاركردي تكثر دلايل اثبات خدا: فخررازي و ريچارد سوئين برن»، پژوهش‌هاي اعتقادي كلامي، سال پنجم، شماره 17.
قوشجي، علي بن محمد، 1382، شرح تجريد الاعتقاد، تهران، مركز پژوهشي ميراث مكتوب.
كاپلستون، فردريك، 1380، تاريخ فلسفه، ج 4، ترجمه غلامرضا اعواني، تهران، سروش..
گرامي، غلامحسين، 1397، «بررسي نظريه شيخ اشراق درباره اراده الهي»، قبسات، سال بيست و سوم، پاييز 1397.
گرامي، غلامحسين، 1400، «تحليل انتقادي نظريه فخر رازي درباره تكثر ماهيات انساني»، آيينه معرفت، شماره 67.
لاهيجي، مولي عبدالرزاق، بي‌تا، شوارق الالهام في شرح تجريد الكلام، اصفهان، مهدوي.
مصباح يزدي، محمد تقي، 1366، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبليغات اسلامي.
مصباح يزدي، محمد تقي، 1371، معارف قرآن (3 ـ 1)، قم، مؤسسه در راه حق.
مطهري، مرتضي، 1376، مجموعه آثار شهيد مطهري، تهران، صدرا.
مطهري، مرتضي، بي‌تا، اصول فلسفه و روش رئاليسم، تهران، صدرا.
موسوي، سيده مريم، 1396، بررسي براهين فخر رازي بر اثبات واجب و نقد آنها از منظر حكمت صدرايي، دانشگاه اديان و مذاهب.
نراقي، مهدي، 1381، اللمعات العرشيه، كرج، عهد.
نصر، سيد حسين، 1381، معرفت و معنويت، ترجمه انشاءالله رحمتي، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردي، چاپ دوم.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 354 ـ 333
بررسي انتقادي رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي در خداشناسي
غلامحسين گرامي 1
چکيده
راه‌هاي نيل به خداشناسي به چهار رهيافت كلي عقل‌گرايي، نقل‌گرايي، تجربه‌گرايي و شهودگرايي قابل تقسيم است. فخر رازي از متفكران اشعري است که به رهيافت عقل‌گرايي در خداشناسي اعتقاد دارد و تنها راه معرفت الله را استدلال و برهان مي‌داند. بر همين اساس وي معتقد است شناختي كه براي ما نسبت به خداوند متعال حاصل مي‌شود معرفتي كلي و نامتعين است.
رهیافت عقل گرایانه فخررازی از سه جهت قابل نقد است. مهم‌ترين اشکالی كه بر چنين رهيافتي وارد است حصر روش‌شناختي و ناديده گرفتن علم حضوري و رهيافت شهودي به عنوان با ارزش‌ترين مسير براي نيل به معرفت الله است. امتناع از پذيرش سرشت مشترك انسان‌ها و به تبع آن نفي خداشناسي فطري مشكل ديگر رهيافت عقل‌گرايانه فخر رازي است.
پذيرش امكان رؤيت خداوند توسط انسان و ارائه ادله متعدد قرآني براي اثبات آن از سوي فخر رازي كه در واقع موجب معرفتي شخصي مي‌گردد از چالش‌هاي مهم پيش‌روي وي است كه موجب تعارض دروني مواضع خداشناسانه اوست.
واژگان کلیدی
خداشناسي، رهيافت عقل‌گرايانه، فخر رازي، فطرت، رؤيت خداوند.
[1] . استاديار گروه مباني نظري اسلام دانشگاه معارف اسلامي، قم، ایران.
Email: gerami@maaref.ac.ir
تاریخ دریافت: 13/6/1400 پذیرش نهایی: 4/9/1400