بررسی تطبیقی فطرت به مثابه‌ی یکی از پیامدهای عوالم پیشین در حکمت متعالیه و معارف دینی
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
محمد شریفانی
1
,
علی عباس آبادی
2
*
,
محمدکاظم خواجه احسنی
3
1 - دانشیار گروه الهیات دانشگاه علامه طباطبایی تهران، ایران
2 - پژوهشگر
3 - دانشجو
کلید واژه: فطرت, عوالم پیشین, ملاصدرا, روایات, بررسی تطبیقی. ,
چکیده مقاله :
آیات و روایات فراوانی که درباره‌ی آموزه‌ی عوالم پیشین وارد شده، اندیشمندان مسلمان را در طول تاریخ به نظریه‌پردازی پیرامون آن وا داشته است. حکمت متعالیه نیز به عنوان یک دستگاه معرفتی مبتنی بر روش‌شناسی فلسفی و الهام‌گرفته از آموزه‌های ناب دینی، از این قاعده برکنار نیست؛ لذا ملاصدرا نظریه‌ی ویژه‌ای در مورد عوالم پیشین و نحوه‌ی حضور انسان در آن‌جا ابراز داشته است. او معتقد است انسان‌ها در رتبه‌ای (نه زمانی) پیش از ظهور در عالم دنیا، هویات عقلی‌ای داشته‌اند که از پشت پدران عقلی‌شان بیرون کشیده شده و با شهود ربوبیت پروردگار، با زبان حال «بلی» گفته‌اند و میثاق سپرده‌اند. در روایات شیعی نیز به وضوح از دو عالم «ارواح» (روح‌های بدون بدن) و «ذر» (طینت‌های دارای اراده و ادراک) سخن به میان آمده است. اما یکی از پیامدهای کلامی-معرفتی باور به این آموزه، مسأله‌ی فطرت است. بر اساس نظریه‌ی صدرالمتألهین، حضور در عوالم پیشین تأثیری در پیدایی و نیز کیفیت این حقیقت در انسان ندارد؛ زیرا فطرت عبارت است از خلقت ویژه‌ی آدمی که در همه‌ی انسان‌ها مشترک و یکسان است. اما با توجه به روایات شیعی، فطرت انسان نتیجه‌ی حضور و معرفت او در عوالم پیشین است؛ از این رو اولاً فطرت‌های انسان‌ها کاملاً یکسان نیستند، ثانیاً اختیار و انتخاب‌های انسان در نحوه‌ی شکل‌گیری فطرت او نقش دارد، و ثالثاً برخی فطرت‌ها ممدوح و برخی دیگر مذمومند.
The many verses and narrations that have been introduced about the doctrine of the previous worlds have led Muslim thinkers to theorize about it throughout history. Transcendent wisdom, as an epistemological system based on philosophical methodology and inspired by pure religious teachings, is not removed from this rule; Therefore, Mulla Sadra has expressed a special theory about the previous worlds and the way of human presence there. He believes that human beings at a rank (not a time) before appearing in the world had intellectual identities that were pulled out from the back of their intellectual fathers and with the intuition of God's lordship, they said "yes" with the language of the present and made a covenant. In the Shia traditions, two worlds of "spirits" (spirits without a body) and "Zar" (spirits with will and perception) are clearly mentioned. But one of the theological-epistemological consequences of believing in this doctrine is the issue of nature. According to the theory of Sadr al-Mutalahin, presence in previous worlds has no effect on the discovery and quality of this truth in humans; Because nature is a special human creation that is common and the same in all human beings. But according to Shia traditions, human nature is the result of his presence and knowledge in previous worlds; Therefore, first of all, human natures are not completely the same, secondly, human discretion and choices play a role in the formation of his nature, and thirdly, some natures are praised and others are condemned.
قرآن کریم.
آروانه، بهزاد و داوودی، محمد، (1390)، «تحلیل و بررسی فطرت در آثار استاد شهید مطهری»، معرفت کلامی، سال دوم، شماره اول، صص101ـ126.
ابن‌بابویه (شيخ صدوق)، محمد بن¬علی، (1385ق)، علل الشرايع، مکتبۀ الداوری، قم.
ــــــــــ ، (1361)، معانی الأخبار، به تصحیح علی‌اکبر غفاری، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
ــــــــــ ، (1416ق)، التوحید، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
ابن فارس، احمد، (1404ق)، معجم مقاییس اللغۀ، تحقیق هارون عبدالسلام، مکتب الإعلام الإسلامی، قم.
امینی، عبدالحسین، (1434ق)، المقاصد العليّة في المطالب السنيّة، به تحقیق محمّد طباطبایی یزدی، دارالتفسیر، قم.
برقی، احمد بن‌محمد بن‌خالد، (1413ق)، المحاسن، به تحقیق سیّدمهدی رجایی، مجمع جهانی اهل‌بیت، قم.
برنجکار، رضا، (تابستان 1384)، «فطرت در احادیث»، قبسات، سال دهم.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1404ق)، الصحاح تاج اللغۀ و صحاح العربیۀ، دارالعلم للملایین، بیروت.
حرّ عاملی، محمد بن‌حسن، (1418ق)، الفصول المهمّة في أصول الأئمة، به تحقیق محمّد قایینی، مؤسسه‌ی معارف اسلامی امام رضا(ع)، قم.
ـــــــــــــــــــــــــــ ، (1416ق)، وسائل الشیعۀ إلی تحصیل مسائل الشریعۀ، مؤسسۀ آل¬البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم.
حلی، حسن بن¬سلیمان، (1421ق)، مختصر البصائر، دفتر انتشارات اسلامی، قم.
خمینی، سیدروح‌الله، (1371)، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر، تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، دارالشامیۀ، بیروت.
زبیدی، مرتضی، (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح و تنظیم علی شیری، دارالفکر، بیروت.
شیرازی (ملاصدرا)، محمد بن‌ابراهیم، (1389)، الحکمة العرشية (ضمن مجموعه رسائل فلسفی4)، به تصحیح دکتر اصغر دادبه، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران.
ـــــــــــــــــــ ، (بی¬تا)، الحکمة المتعالية في الأسفار [الأربعة] العقلية، مکتبة المصطفوی، قم.
ـــــــــــــــــــ ، (1380)، المبدأ والمعاد، به تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، چاپ سوم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، قم.
ــــــــــــــــــ ، (1366)، تفسير القرآن الكريم، به تصحیح و تحقیق محسن بیدارفر و محمد خواجوی، چاپ دوم، بیدار، قم.
ــــــــــــــــــ ، (1383)، شرح أصول الكافي، به تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
ــــــــــــــــــ ، (1363)، مفاتيح الغيب، به تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
ــــــــــــــــــ ، (1381)، ملاصدرا، کسر الأصنام الجاهلیۀ، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران.
صفار، محمد بن¬حسن، (1404ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص)، مکتبۀ آیة الله العظمی المرعشی النجفی، قم.
طالعی، عبدالحسین، (1392)، امین شریعت (ویژه¬نامه¬ی همایش رونمایی از کتاب «المقاصد العلیۀ» تألیف علامه امینی)، به کوشش جمعی از نویسندگان، بنیاد محقّق طباطبایی، قم.
عباس‌آبادی، علی، اله‌بداشتی، علی و عابدی ارانی، احمد، (1400)، «بررسی دیدگاه ملاصدرا در مورد عوالم پیشین به مثابه‌ی نقطه‌ی عطف سیر تطور تاریخی نظریات و مقایسه‌ی تطبیقی آن با روایات شیعی»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شماره 70، پاییز و زمستان 1400، صص239-267.
عیاشی، محمد بن¬مسعود، (1411ق)، تفسیر العیاشی، مؤسسۀ الأعلمی للمطبوعات، بیروت لبنان.
غفوری¬نژاد، محمد، (1389)، «تطور تاریخی نظریه فطرت در فلسفه و عرفان اسلامی»، آینه‌ی معرفت، شماره 24.
فصیحی، حسین، میرباقری، مرتضی و واحدی، بهجت، (1390)، «بررسی توصیفی تفسیر آیه‌ی ذر در آثار ملاصدرا»، مجله‌ی پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و چهارم، شماره 4، صص47-66.
قمی، علی ¬بن¬ابراهیم، (1404ق)، تفسیر القمی، دارالکتاب، قم.
کلینی، محمد بن‌یعقوب، (1407ق)، الکافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، دارالکتب الإسلامية، تهران.
مازندرانی، ملاصالح بن‌احمد، (1382)، شرح الکافی (الأصول و الروضۀ)، به تحقیق ابوالحسن شعرانی، المکتبۀ الإسلامیۀ، تهران.
مجلسی، محمدباقر، (1403ق)، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، چاپ دوم، مؤسسة الوفاء، بیروت.
مطهری، مرتضی، (1370)، مجموعه آثارـ جلد3 (فطرت)، انتشارات صدرا، تهران.
ملكي میانجی، محمدباقر، (1395)، توحید الإمامیۀ، به تنظیم و مراجعه‌ی محمد بیابانی اسکویی و علی ملکی میانجی، نشر معارف اهل‌بیت، قم.
نوری، ملاعلی (1397)، تعليقات علی مفاتيح الغيب، نشر نوروزی، تهران.