جایگاه عقل عملی در استکمال عقل نظری از منظر ابن‌سینا و ملاصدرا
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
محمداسلم رئیسی
1
(دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران. )
مرتضی کشاورز
2
(استادیار گروه معارف، واحد ارسنجان، دانشگاه آزاد اسلامی ،ارسنجان، ایران)
محمدعلی اخگر
3
(استادیار گروه فلسفه، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران)
کلید واژه: عقل نظری, عقل عملی, کمال انسان, عقل فعال, ابن‌سینا, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
در این تحقیق با بررسی آراء ابن‌سینا و ملاصدرا نقش عمل در استکمال عقل نظری در دو مکتب عمده فلسفه اسلامی یعنی حکمت مشاء و متعالیه توجه شده است. اهمیت این موضوع به سبب تبیین ارتباط میان علم و عمل در آراء این دو مکتب و سیر تکامل این بحث از فلسفه مشاء به حکمت متعالیه است. این مهم ضمن مباحث مابعدالطبیعی و اخلاقی در ارتباط با شکاف نظر و عمل مطرح است. هدف تحقیق بررسی ارتباط عقل عملی - امور جزئی نظیر اخلاق و شریعت- و سعادت دنیوی انسان و همراستایی آن با کمال عقل نظری است. نتایج تحقیق نشان می دهد که نزد ابن‌سینا استکمال قوه عقل انسانی از هیولانی تا مستفاد بواسطه عقل فعال است اما پس از آنکه عقل انسان فعلیت یافت، برای اتصال در شدت و مراتب والاتر نیاز به اعمالی دارد که بواسطه آن از امور مادی و جسمانی فارغ شده و قابل دریافت و اتحاد با صور کلی شود که استکمال عقل نظری است. این نظریه در آراء ملاصدرا، از این رو که نفس را جسمانیة الحدوث می داند، در مراتب عقل بالقوه تا مستفاد نیز ساری است یعنی رابطه ای دوسویه میان نظر و عمل در مراتب نفس در عالم جسمانی، مثالی و عقلانی هست. تبیین نظرات ابن‌سینا و ملاصدرا در حوزه فلسفه اسلامی نوع تکامل و رویکرد این نظریه را با وضوح بیشتری نمایان می‌کند که در این تحقیق بر اساس روش گفتگو میان آراء ایشان تحلیل می شود.
In this research, by examining the views of Avicenna and Mulla Sadra, the role of action in the completion of theoretical reason, in two major schools of Islamic philosophy, namely Hikmat al-Masha and al-Taaliyyah, has been considered. The importance of this issue is due to the explanation of the relationship between science and practice in the opinions of these two schools and the evolution of this discussion from the Peripatetic school to the transcendental wisdom. This is important among the metaphysical and moral issues related to the gap between opinion and action. The purpose of the research is to examine the relationship between practical reason - such as ethics and Sharia - and human worldly happiness and its alignment with the perfection of theoretical reason. The results of the research show that according to Ibn Sina, the perfection of the human intellect from the beastly to the useful is through the active intellect, but after the human intellect is actualized, it needs actions in order to connect to a higher intensity and level, through which it is freed from material and physical affairs. And it can be understood and united with general forms, which is the completion of theoretical reason. This theory in Mulla Sadra's opinion, since it considers the soul as the physicality of occurrence, it is also valid in the levels of potential intellect to the actual, that is, there is a two-way relationship between opinion and action in the levels of the soul in the physical, exemplary and rational world. The explanation of Avicenna's and Mulla Sadra's opinions in the field of Islamic philosophy shows the evolution and approach of this theory more clearly, which is analyzed in this research based on the method of dialogue between their opinions.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1331)، رساله نفس، مقدمه وحواشي و تصحيح موسي عميد، تهران، انجمن آثار ملي.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1352)، روانشناسی شفا، ترجمه اکبر داناسرشت، انتشارات ابن‌سینا.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1363)، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبد الله نوري، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامي دانشگاه مک گيل با همکاري دانشگاه تهران.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1364)، النجاه من الغرق في بحر الضلالات، ويرايش و ديباچه محمد تقي دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (۱۳۷۱)، احوال النفس و رساله في النفس و بقائها و معادها، حققه و قدم له احمد فؤاد الاهواني، مصر، دار احياء الکتب العربيه.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1371)، المباحثات، تحقيق و تعليقه محسن بيدار فر، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1371)، رساله في معرفه النفس و احوالها، مندرج در احوال النفس، حققه و قدم له احمد فؤاد الاهواني، مصر، طبع بدار احياء الکتب العربيه.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1371)، رساله مبحث عن القوي النفسانيه، مندرج در احوال النفس، حققه و قدم له احمد فؤاد الاهواني، مصر، طبع بدار احياء الکتب العربيه.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1383)، الاشارات و التنبیهات مع شرح الخواجه و مع شرح الشرح القطب، قم: نشر البلاغه.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1383)، طبيعيات دانشنامه علايي، مقدمه وحواشي و تصحيح محمد مشکوه، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1385)، النفس من الشفاء، تحقيق حسن حسن زاده الآملي، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1391)، برهان شفا، ترجمه قوام صفری، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1391)، التعلیقات، تصحیح حسین موسویان، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1400)، رساله الحدود، مندرج در رسائل، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله(1400)، رساله السعاده مندرج در رسائل، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1400)، رساله العشق مندرج در رسائل، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1400)، رساله الفعل و الانفعال مندرج در رسائل، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1400)، رساله هديه الرئيس للامير مندرج در رسايل، قم، انتشارات بيدار.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1404)، الشفاء(الإلهيات)، قم، مکتبه آيه الله المرعشي.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (1404)، الشفاء(الطبیعیات)، قم، مکتبه آيه الله المرعشي.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1952)، رساله احوال النفس، قاهره: داراحیاء الکتب العربیه.
ابن سينا، حسین بن عبدالله (۱۳۳۹)، التنبيهات و الاشارات مع لباب الاشارات، به اهتمام محمود شهابي، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1375)، مجموعه رسائل فلسفی ملاصدرا، تصحیح حامد تاجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1361)، رساله سه اصل، سیدحسین نصر، تهران، دانشکده علوم معقول و منقول.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1380)، مبدأ و معاد، ترجمه محمد ذبیحی، انتشارات اشراق، چاپ اول.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1381)، کسر الاصنام الجاهلیه، مقدمه و تصحیح و معلیق دکتر جهانگیری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1382)، الشواهد الربوبیه، تصحیح، تحقیق و مقدمه: سیدمصطفی محقق داماد، با اشراف سیدمحمد خامنه ای، ویراستار مقصود محمدی، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1383)، شرح اصول کافی، تصحیح محمد خواجوی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ دوم.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1386)، مفاتیح الغیب، تصحیح و تعلیق و مقدمه. نجفقلی حبیبی، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، جلد دوم، چاپ اول.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1389)، تفسیر قرآن کریم، قم :انتشارات بیدار.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1422)، شرح هدایه اثیریه، بیروت: مؤسسة التاريخ العربي.
صدرالدین شیرازی، محمد ابراهیم (1981)، الاسفار الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربیه.
محقق داماد، مصطفی (1369)، نظریه عقل در فلسفه فارابی، مجله مقالات و بررسی ها، شماره 49 و 50.
مصطفوي، حسن( ۱۳۸۷)، شرح اشارات و تنبيهات(نمط سوم) در باب نفس، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
ملکشاهي، حسن( ۱۳۸۵)، ترجمه و شرح اشارات و تنبيهات ابن سينا، تهران، سروش.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1383)، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق حسن حسن زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 184 ـ 163
جایگاه عقل عملی در استکمال عقل نظری از منظر ابن‌سینا و ملاصدرا
محمداسلم رئیسی 1
مرتضی کشاورز 2
محمدعلی اخگر 3
چکيده
در این تحقیق با بررسی آراء ابن‌سینا و ملاصدرا نقش عمل در استکمال عقل نظری در دو مکتب عمده فلسفه اسلامی یعنی حکمت مشاء و متعالیه توجه شده است. اهمیت این موضوع به سبب تبیین ارتباط میان علم و عمل در آراء این دو مکتب و سیر تکامل این بحث از فلسفه مشاء به حکمت متعالیه است. این مهم ضمن مباحث مابعدالطبیعی و اخلاقی در ارتباط با شکاف نظر و عمل مطرح است. هدف تحقیق بررسی ارتباط عقل عملی - امور جزئی نظیر اخلاق و شریعت- و سعادت دنیوی انسان و همراستایی آن با کمال عقل نظری است. نتایج تحقیق نشان می دهد که نزد ابن‌سینا استکمال قوه عقل انسانی از هیولانی تا مستفاد بواسطه عقل فعال است اما پس از آنکه عقل انسان فعلیت یافت، برای اتصال در شدت و مراتب والاتر نیاز به اعمالی دارد که بواسطه آن از امور مادی و جسمانی فارغ شده و قابل دریافت و اتحاد با صور کلی شود که استکمال عقل نظری است. این نظریه در آراء ملاصدرا، از این رو که نفس را جسمانیة الحدوث می داند، در مراتب عقل بالقوه تا مستفاد نیز ساری است یعنی رابطه ای دوسویه میان نظر و عمل در مراتب نفس در عالم جسمانی، مثالی و عقلانی هست. تبیین نظرات ابن‌سینا و ملاصدرا در حوزه فلسفه اسلامی نوع تکامل و رویکرد این نظریه را با وضوح بیشتری نمایان می‌کند که در این تحقیق بر اساس روش گفتگو میان آراء ایشان تحلیل می شود.
واژگان کلیدی
عقل نظری، عقل عملی، کمال انسان، عقل فعال، ابن‌سینا، ملاصدرا.
[1] . دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران.
Email: aslam5259738@gmail.com
[2] . استادیار گروه معارف، واحد ارسنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، ارسنجان، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: Mo.Keshavarz@iau.ac.ir
[3] . استادیار گروه فلسفه، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز، ایران.
Email: Mohamad.akhgar@iau.ac.ir
تاریخ دریافت: 5/12/1401 پذیرش نهایی: 3/3/1402