بررسی جایگاه امام معصوم از نگاه باطنیون
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
طیبه معماریان
1
,
معصومه السادات حسینی میرصفی
2
*
,
محمد رضا شیرازی
3
1 - واحد یادگار امام خمینی(ره)شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
2 - واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
3 - واحد یادگار امام خمیني(ره)شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
کلید واژه: اسماعیلیه , امام , باطنی گری , تأویل. ,
چکیده مقاله :
امامت نخستین مسئله بحث برانگیز در تاریخ اسلام است. پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) در میان مسلمانان فرقه ها و دسته بندی هایی به وجود آمد که باطنی گری یکی از معرف های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی نیز از آن جمله بود. سؤال اصل پژوهش این است که: اندیشه باطنیه درباره امام معصوم کدامند؟ در اندیشه باطنیه امام نماینده مطلق خدا در امور دینی وغیر دینی (ظاهر و باطن) است وتفسیر قرآن به امام معصوم اختصاص دارد وهر نوع یادگیری مرتبط با شرع یا عقاید، فقط به واسطه امام یا نماینده اش ممکن می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهدکه با بررسی دوره شکل گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع واحوال تاریخی مؤثر بر آن، دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی گری به وجود آمد. در همین دوره، اسماعیلیان بنابر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی، برآن شدند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی ، شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این رو به بررسی جایگاه امام معصوم در قرآن نمودند وعباراتِ قرآن ، باطنی دارد که فقط معدودی آن را می دانند را، بیان کردند.
Imamate is the first controversial issue in the history of Islam. After the death of the Holy Prophet (PBUH), sects and categories emerged among Muslims, among which esotericism was one of the main characteristics of Ismailia among Islamic sects and sects. The main question of the research is: What are the esoteric thoughts about Imam Masoom? In the esoteric thought, the imam is the absolute representative of God in religious and non-religious matters (outward and inward), and the interpretation of the Qur'an is reserved for the infallible imam, and any kind of learning related to the Sharia or beliefs is possible only through the imam or his representative. The findings of this research show that by examining the early formation and evolution of this religion and the historical conditions affecting it, the reasons and trends of Ismailia's tendency towards esotericism emerged. In the same period, according to the requirements of the discourse governing the Islamic society, the Ismailis decided to present evidence from the Qur'an and the Sunnah to prove their religious and political claims. Therefore, they investigated the position of the infallible Imam in the Qur'an and stated that the words of the Qur'an have an inner meaning that only a few know.
قرآن کریم
ابراهیم حسن، حسن، شرف، طه؛ (1948)، (عبیدالله مهدی )، مصر، مکتبه النهضه المصریه.
ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابی الکرم ؛ (1385)، (الکامل فی التاریخ)، بیروت: دارصادر، داربیروت.
ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، (تبلیس ابلیس ) بیروت، دارالکتب العلمیه
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد ؛ (1391)، (تاریخ ابن خلدون )،بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ابن عنبه، جمال الدین احمد بن الحسینی ؛ (1425)، (عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب)، قم، موسسه انصاریان لطابعه و النشر.
ابن منصور الیمن، جعفر ؛ (1404)، (سرائر و اسرار النطقاء )، تحقیق و تقدیم : مصطفی غالب، بیروت، دارالاندلس.
ابن منصور الیمن، جعفر ؛ (فصل من کتاب الرشد و الهدایه)، در : Kamil Hussein,Leiden, (1948) Brill collectanea,edited by m، 1948
ابن هیثم، جعفر بن احمد بن محمد ؛(2002)، ( المناظرات )، لندن، موسسه مطالعات اسماعیلی.
تأمر، عارف ؛ (1987)، (اربع رسائل اسماعیلیه، رساله المبدا و المعاد)، تصحیح عارف تأمر، بیروت، دارمکتبه الحیاه.
تأمر، عارف ؛ (1987)، (اربع رسائل اسماعیلیه، رساله مطالع الشموس فی معرفه النفوس)، تصحیح عارف تأمر، بیروت، دارالمکتبه الحیاه.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، (1361)، (المقالات و الفرق)، تصحیح دکتر محمد جواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمی فرهنگی.
اشعری قمی، سعدبن عبدالله ؛ (1963)، (المقالات و الفرق)، صحّحه و قدّم له و علّق علیه : محمد جواد مشکور، طهران، مطبعه حیدری.
ام الکتاب، در:1-132.ummu'l-kitab,edited-by-W.Ivanow,Der Islam,23,pp، 1936
الامام المتوکل علی الله، احمد بن سلیمان بن محمد زیدی ؛ (1424)، (حقائق المعرفه فی علم الکلام)، مراجعه و تصحیح : حسن بن یحیی الیوسفی، صنعاء، موسسه الامام زید بن علی الثقافیه.
آقانوری، علی، (1384)، (اسماعیلیه و باطنی گری)، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
آقانوری، علی ؛ (1390)، (خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه های شیعی در عصر امامان)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
بغدادی، عبدالقاهر، (1367)، (الفرق بین الفرق)، تصحیح محمدزاهد الکوثری، قونیه، مکتب نشر الثقافه الاسلامیه.
تأمر، عارف؛ (1377)، (اسماعیلیه و قرامطه درتاریخ)، ترجمه حمیر ازمردی، بی جا، جامی.
تأمر، عارف، (تاریخ الاسماعیلیه)، لندن، ریاض، الرئیس للکتب و النشر، 1991
جعفریان، رسول ؛ (1387)، (حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع) )، قم، انصاریان.
جوینی، عطاءالملک بن بها الدین، (1356)، (تاریخ جهان گشای )، به سعی و اهتمام و تصحیح: محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن، مطبعه بریل.
حامدی، ابراهیم بن حسین، (1971)، (کنزالولد ) تصحیح مصطفی غالب، لیسبادن، دارالنشر فرانز شاینر.
خضری، احمدرضا، (1379)، (تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه)، تهران، سمت.
خضری، احمدرضا ، (1391)، (تشیع در تاریخ)، تهران و قم، دفتر نشر معارف.
دخویه، میخائیل یان، (1371)، (قرمطیان بحرین و فاطمیان)، ترجمه محمدباقر امیرخانی، تهران، سروش.
الرازی، ابوحاتم احمد بن حمدان، (1415)، (کتاب الزینه فی الکلمات الاسلامیه العربیه)، تحقیق: حسین بن فیض الله الهمدانی، بی جا : مرکز الدروسات و البحوث الیمنی.
رازی، احمد بن حمدان، (1377)، (کتاب الاصلاح )، به اهتمام حسین مینوچهر و مهدی محقق، مقدمه انگلیسی شین نوموتو، تهران، دانشگاه تهران (شعبه دانشگاه مک گیل).
رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
رشیدالدین، فضل الله ، (1381)، (جامع التواریخ : اسماعیلیان و فاطمیان )، تحقیق : محمد تقی دانش پژوه و محمد مدرسی، تهران، علمی فرهنگی.
رشیدرضا، محمد، (تفسیرالمنار)
سجستانی، ابو یعقوب، (1367)، (کشف المحجوب)، تصحیح هنری کربین، تهران، کتابخانه طهوری.
سید، أیمن فواد، (2007)، (الدوله الفاطمیه فی مصر تفسیر جدید )، القاهره، الیئه المصریه العامه للکتاب.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1361)، (توضیح الملل)، ترجمه افضل الدین ترکه، تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال.
صابری، حسین، (1390)، (تاریخ فرق اسلامی)، تهران، سمت.
صفا، ذبیح الله، (1338)، (تاریخ ادبیات در ایران)، تهران.
غالب، مصطفی، (1965)، (تاریخ الدعوه الاسلامیه)، بیروت ، دارالاندلس.
غالب، مصطفی، (1982)، ( الحرکات الباطنیه فی الاسلام)، بیروت، دارالاندلس.
قاضی نعمان، ابوحنیفه النعمان بن ابی عبدالله محمد، (1383)، (دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام)، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، القاهره، دارالمعارف.
قاضی نعمان، ابوحنیفه النعمان بن ابی عبدالله محمد، (1960)، (اساس التأویل)، تحقیق و تقدیم: عارف تأمر، بیروت، منشورات دارالثقافه.
قرشی، ادریس عماد الدین، (1975)، (عیون الخبار و فنون الاثار)، السبع الخاص، تحقیق: مصطفی غالب، بیروت، داراندلس للطباعه و النشر و التوزیع.
قرشی، ادریس عماد الدین، (1411)، (کتاب زهرا المعانی)، تقدیم و تحقیق : مصطفی غالب، بیروت، الموسسه الجامعه للدراسات و النشر و التوزیع.
کشی، محمد بن عمر، (1384)، (اختیار معرفه الرجال المعروف برجال الکشی شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی )، تحقیق : جواد الفیومی الاصفهانی، قم ، موسسه النشر الاسلامی.
لالانی، ارزینا آر، (1381)، (نخستین اندیشه های شیعی)، ترجمه : فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز.
مادلونگ، ویلفرد، (1377)، (فرقه های اسلامی)، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، اساطیر.
مدرسی طباطبایی، سید حسین ، (1386)، (مکتب در فرآیند تکامل)، ترجمه : هاشم ایزدپناه، تهران، کویر.
مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد النعمان (1416)، ( الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد )، بیروت: موسسه آل البیت لإحیاء التراث.
ملطی، عبدالرحمن، (1413)، (المجالس المستنصریه)، تصحیح و تقدیم محمد زینهم و محمد عرب، قاهره، مکتبه مدبولی.
ناصر خسرو، ابو معین، (1363)، (جامع الحکمتین)، تصحیح هنری کربین و محمد معین، تهران، کتابخانه طهوری.
ناصر خسرو، ابومعین ، (1348)، (وجه دین)، تهران، کتابخانه طهوری.
ناصر خسرو، ابومعین، (1381)، (دیوان) ، تهران، آزادمهر.
ناصرخسرو، ابومعین، (1338)، (خوان الاخوان)، تهران، کتابخانه بارانی.
ناصرخسرو، ابومعین، (1397)، (وجه دین)، تصحیح غلامرضا اعوانی، مقدمه انگلیسی سید حسین نصر، تهران، انجمن شاهنشاهی ایران.
نوبختی، ابی محمد حسن بن موسی ، (1355)، (فرق الشیعه)، تصحیح علامه سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المطبعه الحیدریه.
نوبختی، حسن بن موسی، (1931)، (فرق الشیعه)، عنی بتصحیحه : ه . ریتر، استانبول، مطبعه الدوله، الجمعیه المستشرقین الامانیه.
نویری، شهاب الدین ، (1423)، (نهایه الأرب فی فنون الادب)، القاهره ، دارالکتب و الوثائق القومیه.
ولید، علی بن محمد، (1403)، (تاج العقائد و معدن الفوائد)، تصحیح عارف تأمر، بیروت، موسسه عزالدین للطباعه و النشر.
یمانی، طاهر بن ابراهیم، (1910)، (الانوار اللطیفه فی حقیقه)، تصحیح محمد حسن الاعظمی، قاهره، الهیئه المصریه للعامه.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 344 ـ 321
بررسی جایگاه امام معصوم از نگاه باطنیون
طیبه معماریان 1
معصومه السادات حسینی میر صفی 2
محمد رضا شیرازی 3
چکيده
امامت نخستین مسئله بحث برانگیز در تاریخ اسلام است. پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) در میان مسلمانان فرقه ها و دسته بندی هایی به وجود آمد که باطنی گری یکی از معرف های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی نیز از آن جمله بود. سؤال اصل پژوهش این است که: اندیشه باطنیه درباره امام معصوم کدامند؟ در اندیشه باطنیه امام نماینده مطلق خدا در امور دینی وغیر دینی (ظاهر و باطن) است وتفسیر قرآن به امام معصوم اختصاص دارد وهر نوع یادگیری مرتبط با شرع یا عقاید، فقط به واسطه امام یا نماینده اش ممکن می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهدکه با بررسی دوره شکل گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع واحوال تاریخی مؤثر بر آن، دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی گری به وجود آمد. در همین دوره، اسماعیلیان بنابر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی، برآن شدند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی ، شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این رو به بررسی جایگاه امام معصوم در قرآن نمودند وعباراتِ قرآن ، باطنی دارد که فقط معدودی آن را می دانند را، بیان کردند.
واژگان کلیدی
اسماعیلیه ، امام ، باطنی گری ، تأویل.
[1] . دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث، واحد یادگار امام خمینی(ره)شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. Email: memarian@mailfa.com
[2] . استادیار گروه معارف اسلامی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. (نویسنده مسئول) Email: hosseini_7@yahoo.com
[3] . استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمیني(ره)شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. Email: shirazi.mr@gmail.com
تاریخ دریافت: 26/3/1402 پذیرش نهایی: 20/6/1402