تطوّرات برهان صدّیقین در کلام فلسفی اشعری
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
حمید عطائی نظری
1
(پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی)
کلید واژه: اثبات وجود خدا, برهان صدّیقین, کلام اشعری, کلام اسلامی, فخر رازی.,
چکیده مقاله :
برهان صدّیقین یکی از معروف‌ترین و معتبرترین براهین اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی به‌شمار می‌آید. با این وصف، سرگذشت و تطوّرات برهان مزبور در کلام اسلامی تاکنون مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. از جمله، تحوّلات برهان صدّیقین در کلام اشعری به عنوان یکی از چند مکتب کلامی برجسته در طول تاریخ کلام اسلامی شناسایی و تبیین نشده است. واکاوی و بازخوانی متون کلامی اشعری نمودار آن است که برهان صدّیقین از قرن ششم هجری به بعد با استقبال متکلّمان اشعری مواجه شده است و در پاره‌ای از آثار متکلّمان متأخّر این مکتب به عنوان مهم‌ترین استدلال بر وجود خداوند قلمداد گردیده است. افزون بر این، برخی از متکلّمان اشعری مثل فخر رازی و ایجی تقریرهایی تازه و ابتکاری از برهان صِدّیقین را ارائه نموده‌اند و بدین‌ترتیب در تقویت و ترویج و تکامل این برهان در کلام اسلامی مساهَمَت و مشارکت درخور توجّهی داشته‌اند.
Proof of the truthful (Burhān-i ṣiddīqīn) is among the most famous and valid arguments to prove God’s Existence in Islamic philosophy and kalam. However, the history and developments of the proof in Islamic theology have not been the subject of research so far. Likewise, the evolution of the proof in Ashʿarite philosophical theology has not been yet explained. In the present article, having discussed and compared different versions of proof of the truthful set forth by late Ashʿarite theologians, it has been shown that proof of the truthful received much attention in Ashʿarite philosophical theology from the twelfth century onwards and was even considered the most important argument to prove God’s Existence. Moreover, certain Ashʿarite theologians, including Fakhr al-Dīn al-Rāzī and ʿAḍud al-Dīn al-Ījī, succeeded to put forward innovative versions of proof of the truthful which made the proof more common and stronger.
ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، (1379)، النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، با ویرایش: محمد تقی دانش‌پژوه، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، (1383)، المبدأ و المعاد، به اهتمام: عبدالله نورانی، چاپ دوم، انتشارات مؤسّسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، تهران.
ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، (1387)، الإشارات والتنبیهات، تحقیق: مجتبی زارعی، چاپ دوم، بوستان کتاب قم، قم.
ابوالفضل محمّد، محمّد (حمید مفتی)، (1374 ه.ش.)، قاموس البحرین، تصحیح: علی اوجبی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی با همکاری دفتر نشر میراث مکتوب، تهران.
الأبهری، أثیرالدّین، (1387)، الهدایة، تصحیح: نجفقلی حبیبی، چاپ شده در: اوجبی، علی، خرد و خردورزی، مؤسسۀ خانۀ کتاب، تهران.
الأبهری، أثیرالدّین، (1393)، تصحیح و تحقیق رسالۀ تحریر الدلائل فی تقریر المسائل اثر اثیرالدین ابهری، تصحیح و تحقیق: مهدی عظیمی، مجلّۀ فلسفه و کلام اسلامی، سال چهل و هفتم، شمارۀ اول، صص 103 _ 145.
اُرمَوی، سراج‌الدّین محمود، (1351)، لطائف الحکمة، به‌تصحیح: غلامحسین یوسفی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
الأُرمَوی، صفی‌‌الدّین محمد بن عبدالرحیم، (1430 ه.ق.)، الرسالة التسعینیّة فی الأصول الدّینیّة، تحقیق و تعلیق: عبدالنصیر أحمد الشافعی، دار البصائر، القاهرة.
الایجی، عَضُد الدین، (بی‌تا)، المواقف فی علم الکلام، عالم الکتب، بیروت.
الآمِدی، سیف‌الدّین، (1428 ﻫ.ق.)، أبکار الأفکار فی أصول الدّین، 5 ج، تحقیق: أحمد محمّد المهدی، الطبعة الثالثة، مطبعة دار الکتب و الوثائق القومیة، القاهرة.
الآمِدی، سیف‌الدّین، رموز الکنوز، دست‌نوشت شمارۀ 2688 کتابخانۀ نور عثمانیۀ ترکیه.
التفتازانی، سعدالدین، (1409 ﻫ.ق.)، شرح المقاصد،5 ج، تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره، عالم الکتب، بیروت.
الجرجانی، علی بن محمّد، (1419 ﻫ.ق.)، شرح المواقف، 8 ج، ضبطه و صحّحه: محمود عمر الدمیاطی، دار الکتب العلمیّه، بیروت.
الرازی، فخرالدّین، (1341ه.ش.)، البراهین در علم کلام (البراهین البهائیّة)، 2 ج، مقدّمه و تصحیح: سیّد محمّد باقر سبزواری، دانشگاه تهران، تهران.
رازی، فخرالدّین، (1365)، رساله در خداشناسی، تصحیح: احمد طاهری عراقی، مجلّۀ تحقیقات اسلامی، سال اوّل، شمارۀ اوّل، صص 149 _ 183.
الرازی، فخرالدّین، (1384ه.ش.)، شرح الإشارات والتنبیهات، مقدّمه و تصحیح: علی رضا نجف زاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
الرازی، فخرالدّین، (1407 ه.)، المطالب العالیة من العلم الإلهی، 9 ج، تحقیق: أحمد حجازی السَّقا، دار الکتاب العربی، بیروت.
الرازی، فخرالدّین، (1410 ه.ق.)، المسائل الخمسون فی أصول الدّین، تحقیق: أحمد حجازی السقّا، الطبعة الثانیة، دار الجیل _ المکتب الثقافی، بیروت _ القاهرة.
الرازی، فخرالدّین، (1428 ه.ق.)، المباحث المشرقية فی علم الإلهیّات و الطبیعیّات، 2 ج، حقّقه: محمّد المعتصم بالله البغدادی، ذوی القربی، قم.
الرازی، فخرالدّین، (1433 ه.ق)، معالم أصول الدّین، اعتنی به: نِزار حَمّادی، دار الضیاء، کویت.
الرازی، فخرالدّین، (1436 ه.ق.)، نهایة العقول فی درایة الأصول، 4 ج، تحقیق: سعید عبداللطیف فودَة، دار الذخائر، بیروت.
الرازی، فخرالدّین، (1437 ه.ق.)، کتاب الأربعین فی أصول الدّین، 2 ج، تقدیم و تحقیق و تعلیق: أحمد حجازی السقا، المکتبة الأزهریّة للتراث، القاهرة.
الرازی، فخرالدّین، (1986 م.)، لباب الإشارات و التنبیهات، تحقیق: أحمد حجازی السقا، مکتبة الکلیّات الأزهریّة، القاهرة.
الشهرستانی، [محمّد بن] عبدالکریم، (بی‌تا)، نِهایة الأقدام فی علم الکلام، حرره و صححه: الفرد جیوم، مکتبة الثقافة الدینیّة.
طوسی، نصیرالدین، (1335)، فصول، به کوشش: محمد تقی دانش¬پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
الغزّالی، أبوحامد، (2010 م)، تهافت الفلاسفة، الطبعة الخامسة،دار المشرق، بیروت.
کاتبی قزوینی، نجم‌الدّین دبیران، (1384)، حکمة العین، ویرایش، تصحیح، پیشگفتار از: عباس صدری، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
Madelung, Wilferd and Toby Mayer, (2001), Struggling with the Philosopher. A Refutation of Avicenna's Metaphysics, I.B. Tauris & The Institute of Ismaili Studies, London.
Hassan, Laura, (2020), Ash‘arism encounters Avicennism: Sayf al-Dīn al-Āmidī on Creation, Gorgias Press, Piscataway, NJ, USA