روشهای آموزش توحید صفاتی در قرآن بر اساس دیدگاههای علامه طباطبایی در تفسیر المیزان
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
1 - استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: توحید صفاتی, روشهای آموزش, اعلام و القای صریح به مخاطب, برشمردن نمونههای عینی.,
چکیده مقاله :
یکی از مراتب توحید الهی، توحید صفاتی است که از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و عمدة مفسران شیعه، به معنای عینیت این صفات با ذات خداوند و با یکدیگر است؛ ولی از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان، بر اساس آیات قرآن، توحید صفاتی یعنی این‌که خداوند علاوه بر ذات، از جهت صفات کمالی نیز نامحدود و بی‌همتا است. این معنا از توحید صفاتی، به روش¬های متعددی در آیات قرآن آموزش داده شده، که برخی از آنها عام و مربوط به همه صفات و برخی خاص بعضی از این صفات است. این تحقیق که با استفاده از قواعد تفسیر و روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه¬ای انجام شده است، به دنبال بررسی و تبیین روش¬های عام این آموزش بر اساس دیدگاه¬های تفسیری علامه طباطبایی و با محوریت سه صفت کمالی ذاتی یعنی حیات و علم و قدرت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که این نوع آموزش، دارای دو روش عام «اعلام و القای صریح به مخاطب» و «برشمردن نمونه¬های عینی» است. از کاربرد این دو روش به دست می‌آید که از دیدگاه قرآن، در آموزش توحید صفاتی، برهان و استدلال لازم نیست؛ بلکه باید آن را هم صریحاً اعلام و در وجود مخاطب القا کرد؛ هم با برشمردن نمونه¬های فراوان عینی و کاملا مشهود، آن حقیقت را نیز در وجودش تثبیت و یقینی نمود.
One of the levels of monotheism is monotheism of attributes, which, from the viewpoint of philosophers, theologians, and majority of Shia commentators, means the identification of these attributes with God's essence and with each other. But for Allameh Tabataba'i (may Allah be pleased with him) in tafsir al-Mizan, based on the Qur'anic verses, monotheism of attributes means that God, in addition to his essence, is also unlimited and unparalleled in terms of perfection attributes. This meaning of monotheism of attributes has been taught in several ways in the Qur'anic verses, some of which are general and related to all attributes and some of which are specific to some of these attributes. This research, which was carried out using the rules of interpretation and the descriptive-analytical method and using library resources, seeks to investigate and explain the general methods of this education based on the interpretative views of Allameh Tabatabaei, and is centered on three intrinsic perfection attributes: life, knowledge and power. The results of this research show that this type of education has two general methods: "announcement to and explicit induction into the audience" and "counting concrete examples". From the application of these two methods, it is obtained that from the Qur'an's point of view, proof and reasoning are not necessary in teaching the monotheism of attributes. Rather: a) it should be explicitly announced to and instilled in the audience; b) that truth should be established and confirmed in audience's essence by enumerating many objective and completely evident examples.
ابن بابویه، محمد بن علی، (بی¬تا)، التوحید، تصحیح و تعلیق هاشم حسینی طهرانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن سینا، حسین بن عبدالله، (1376)، الالهیات من کتاب الشفا، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
اشعری، علی بن اسماعیل، (1414ق)، الابانة عن اصول الدیانة، بیروت، دار النفائس.
ــــــــــــــــ، (بی¬تا)، اللُّمَع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، بی‌جا، المکتبة الازهریة للتراث.
ــــــــــــــــ، (1400ق)، مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، بی‌جا، دار النشر.
امین، نصرت بیگم، (1361)، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان.
اندلسى، محمد بن يوسف، (1420ق)، البحر المحيط فى التفسير، بیروت، دار الفکر.
آلوسی، محمود بن عبدالله، (1417ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت، دار الفکر.
بلاغی نجفی، محمدجواد، (1420ق)، آلاء الرحمن فى تفسير القرآن، قم، بنیاد بعثت.
تفتازانی، مسعود بن عمر، (بی‌تا)، شرح المختصر، قم، مکتبة المصطفوی.
جرجانی، علی بن محمد، (بی‌تا)، شرح المواقف، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
جوادی آملی، عبدالله، (1378)، تسنیم، قم، مرکز نشر اسراء.
ــــــــــــــــ، (1383)، توحید در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء.
ــــــــــــــــ، (1368)، شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه، بی‌جا، انتشارات الزهرا.
حسن، عباس، (1367)، النحو الوافی، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
حسینی‌زاده، سیدعلی، (1388)، سیرة تربیتی پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) ج 4: نگرشی بر آموزش با تأکید بر آموزش‌های دینی، قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حقى البروسوى، اسماعيل، (بی‌تا)، تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر.
دمشقی حنبلی، ابن عادل، (1419ق)، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت، دار الکتب العلمیة.
رازی، فخرالدین، (1423ق)، التفسیر الکبیر ومفاتیح الغیب، بیروت، دار الفکر.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1384)، مفردات الفاظ القرآن الکریم، تحقیق صفوان عدنان داوودی، قم، انتشارات ذوی القربی.
ربانی گلپایگانی، علی، (1421ق)، الکلام المقارن؛ بحوث مقارنة فی العقائد الاسلامیة، بی‌جا، انتشارات دفتر نماینده مقام معظم رهبری در امور اهل سنت بلوچستان.
رشیدرضا، محمد، (بی‌تا)، تفسیر المنار، بیروت، دار المعرفة.
زجّاج، ابراهیم بن سری، (1408ق)، معانی القرآن واعرابه، بیروت، عالم الکتب.
سبحانی تبریزی، جعفر، (1384)، الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، بقلم حسن محمد مکی العاملی، قم، موسسة الامام الصادق.
ــــــــــــــــ،(1411ق)، بحوث فی الملل والنحل، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیة بقم المقدسة.
سبزواری، هادی بن مهدی، (1380)، شرح المنظومة، با تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی و تقدیم و تحقیق مسعود طالبی، تهران، نشر ناب.
سعیدی‌‌مهر، محمد و باروتی، مریم، (1391)، «مبانی فلسفی توحید صفاتی از دیدگاه علامه طباطبایی»، فلسفة دین، شماره 2، صفحه 28-5.
سمین الحلبی، احمد بن یوسف، (1408ق)، الدّرّ المصون فی علوم الکتاب المکنون، دمشق، دار القلم.
سیف، علی‌اکبر، (1379)، روانشناسی پرورشی (روانشناسی یادگیری و آموزش)، تهران: موسسة انتشارات آگاه.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، و محلى، محمد بن احمد، (1416ق)، تفسير الجلالين، بیروت، مؤسسة النور للمطبوعات.
شریعتمداری، علی، (1366)، تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
شوکانی، محمد، (1414ق)، فتح القدیر، دمشق و بیروت، دار ابن کثیر ودار الکلم الطیب.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1395ق)، الملل و النحل، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر.
صادقی تهرانی، محمد، (1365)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، (1418ق)، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق و تعلیق محمدجعفر شمس‌الدین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
ــــــــــــــــ، (1381)الف، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، با اشراف محمد خامنه‌ای، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ــــــــــــــــ، (1381)ب، المبدأ والمعاد، تصحیح و تحقیق و مقدمه: محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
طباطبایی، سید محمدحسین، (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
ــــــــــــــــ، (1416ق)، نهایة الحکمة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن، (1377)، تفسير جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
ــــــــــــــــ، (1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة.
طبری، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن، (بی¬تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
عضدالدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، (1408ق)، شرح الاصول الخمسة، قاهره، مکتبة وهبة.
ــــــــــــــــ، (بی‌تا)، المواقف فی علم الکلام، بیروت، عالم الکتب.
علامه حلی، حسن بن یوسف، (1407ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
غزالی، محمد بن محمد، (1993م)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دار ومکتبة الهلال.
ــــــــــــــــ، (1405ق)، قواعد العقائد، بیروت، عالم الکتب.
فرّاء، یحیی بن زیاد، (1983م)، معانی القرآن، بیروت، عالم الکتب.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران، انتشارات الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد، (1364)، الجامع لاحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
قیسی، مکی بن ابی‌طالب، (1408ق)، مشکل اعراب القرآن، بیروت، مؤسسة الرسالة.
گروهی از نویسندگان، (1391)، فلسفة تعلیم و تربیت اسلامی، زیر نظر محمدتقی مصباح یزدی، تهران، موسسة فرهنگی مدرسة برهان (انتشارات مدرسه).
لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، (1364)، سرمایة ایمان، گردآوری صادق لاریجانی، بی‌جا، انتشارات الزهرا.
مراغی، احمد مصطفی، (بی‌تا)، تفسیر المراغی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
مشایخی راد، شهاب‌الدین، (1380)، تعلیم و تربیت دینی (مجموعه مقالات)، قم، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مصباح، محمدتقی، (1389)الف، آموزش فلسفه، قم، انتشارات موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــ، (1389)ب، خدا‌شناسی، تحقیق و نگارش امیررضا اشرفی، قم، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ــــــــــــــــ، (1391)، معارف قرآن: خداشناسي، كيهانشناسي، انسانشناسي، قم، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، حسن، (1385)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
مطهری، مرتضی، (1370)، درس‌های الهیات شفا، تهران، انتشارات حکمت.
مکارم شیرازی، ناصر، (1421ق)، الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم، مدرسة الامام امیرالمؤمنین.
موسوی همدانی، محمدباقر، (1374)، ترجمة تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
هاشمی، احمد، (1367)، جواهر البلاغة، قم، انتشارات مصطفوی.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 132 ـ 105
روشهای آموزش توحید صفاتی در قرآن
بر اساس دیدگاههای علامه طباطبایی در تفسیر المیزان
حسن شکراللهی 1
چکیده
یکی از مراتب توحید الهی، توحید صفاتی است که از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و عمدة مفسران شیعه، به معنای عینیت این صفات با ذات خداوند و با یکدیگر است؛ ولی از دیدگاه علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان، بر اساس آیات قرآن، توحید صفاتی یعنی این‌که خداوند علاوه بر ذات، از جهت صفات کمالی نیز نامحدود و بی‌همتا است. این معنا از توحید صفاتی، به روشهای متعددی در آیات قرآن آموزش داده شده، که برخی از آنها عام و مربوط به همه صفات و برخی خاص بعضی از این صفات است. این تحقیق که با استفاده از قواعد تفسیر و روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانهای انجام شده است، به دنبال بررسی و تبیین روشهای عام این آموزش بر اساس دیدگاههای تفسیری علامه طباطبایی و با محوریت سه صفت کمالی ذاتی یعنی حیات و علم و قدرت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که این نوع آموزش، دارای دو روش عام «اعلام و القای صریح به مخاطب» و «برشمردن نمونههای عینی» است. از کاربرد این دو روش به دست می‌آید که از دیدگاه قرآن، در آموزش توحید صفاتی، برهان و استدلال لازم نیست؛ بلکه باید آن را هم صریحاً اعلام و در وجود مخاطب القا کرد؛ هم با برشمردن نمونههای فراوان عینی و کاملا مشهود، آن حقیقت را نیز در وجودش تثبیت و یقینی نمود.
واژگان کلیدی
توحید صفاتی، روشهای آموزش، اعلام و القای صریح به مخاطب، برشمردن نمونههای عینی.
[1] . استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
Email: h.shokr@pnu.ac.ir
تاریخ دریافت: 2/5/1402 پذیرش نهایی: 30/7/1402