چگونگی تحول زیدیّه به امامیه در طبرستان با تکیه بر باورهای اعتقادی
محورهای موضوعی : کلام اسلامیعلی امامی فر 1 * , سید محمود سامانی 2 , مصطفی سلطانی 3
1 - دانشگاه ساوه
2 - دانشگاه ادیان و مذاهب
3 - دانشگاه ادیان
کلید واژه: شیعه, زیدیّه, امامیه, مهدویت, تقیه, تحول, باورهای اعتقادی, طبرستان,
چکیده مقاله :
زیدیه نام فرقه ای منشعب از شیعه است که بعد از قیام زید بن علی در کوفه(122ق) تشکیل شده است. این فرقه در گذران حیات خود تطوراتی را تجربه نموده است. تطوراتی که با تشکیل حکومت زیدی در طبرستان و دیلم رقم خورد. اما این حکومت به دلایلی دوام نیاورد و مذهب زیدیّه نیز با فاصله و زمان بیشتری ازبین رفت و جای خود را به امامیه داد. سؤال این است که این تحول چه علل و عواملی داشته است؟ بررسی علل تحقق این تغییر مذهب با مراجعه به متون اصیل زیدیه و توصیف و تحلیل یافته برای تبیین علت ها، موضوع این اثر است. به نظر می‌رسد در کنار علل مختلف، مهم‌ترین علت این امر، ناهمگونی منظومه فکری و اعتقادی، از جمله: امامت (مهدویت، کیفیت انتخاب امام، جواز امامت چند امام در زمان واحد) و اعتقادات دیگری که از این امر ناشی می‌شد، مثل روی آوردن به اعتزال و فقه حنفی و نیز موضوع مهمی مثل عدم اعتقاد و عمل به تقیه، فساد اخلاقی و رفتار آنان و خروج از زی اسلامی، زمینه اضمحلال زیدیّه را در طبرستان فراهم آورد.
Zaydiyya is the name of a sect that split from the Shiites and was formed after the uprising of Zayd ibn Ali in Kufa (122 AH). This sect has experienced evolution in its life. The developments that took place with the formation of the Zaidi government in Tabarestan and Deylam. But this rule did not last for some reason and the Zaydi religion also disappeared with more distance and time and gave way to the Imams. The question is, what were the causes and factors of this change? The subject of this work is the study of the causes of this change of religion by referring to the original Zaydi texts and describing and analyzing them to explain the causes. It seems that besides various reasons, the most important reason for this is the heterogeneity of the intellectual and belief system, including: Imamate (Mahdism, the quality of choosing an Imam, the permission of the Imamate of several Imams at the same time) and other beliefs that arise from this, such as Bringing to Etzal and Hanafi jurisprudence, as well as important issues such as disbelief and practice of taqiyyah, moral corruption and their behavior, and leaving the Islamic world, provided the ground for the extinction of Zaydiyya in Tabarestan.
آملي، اولياءالله، تاريخ رويان، ستوده، منوچهر، تهران، بنياد فرهنگ ايران، 1348ش.
ابن‌اثیر، عزالدين، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، 1965م.
ابن‌اسفنديار، محمد‌بن حسن(بهاءالدين)، تاريخ طبرستان، عباس اقبال، به اهتمام: محمد رمضاني، تهران، کلاله خاور،1320، بازنويسي و پخش، توسط سايت تبرستان، 1386ش.
ابن‌حيون، نعمان‌بن محمد، شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار (عليهم السلام)، حسينى جلالى، محمدحسين، جامعه مدرسين، قم، 1409ق.
ابن‌شهرآشوب مازندرانى، محمد‌بن على، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، 4جلد، علامه - قم، چاپ: اول، 1379 ق.
ابن‌كثير، أبوالفداء، اسماعيل‌بن عمر، البداية و النهاية، بيروت، دارالفكر، 1407ق.
ابن‌عنبه، احمدبن علي، آل‌بحرالعلوم، محمدصادق، عمده الطالب في انساب آل ابي‌طالب، بي‌جا، بي‌نا، بي‌تا.
اشعري، ابو‌الحسن، مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، فرانس شتاينر، آلمان، ويسبادن، 1400ق.
اشعري قمي، سعد‌بن عبدالله، المقالات و الفرق، مشکور، محمدجواد، تهران، مركز انتشارات علمي و فرهنگي، 1360ش.
اصفهاني، ابوالفرج علي‌بن حسين، صقر، احمد، مقاتل الطالبيين، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، 1419ق.
اعتصامي، عبدالمجيد، زيدبن علي، قم، پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامي، 1395ش.
الامام الناصر، البساط، عبدالکريم احمد جديان، صعده، مکتبه التراث الاسلامي، 1418ق.
الامام الناصر لدين الله، احمدبن الهادي، الوداع (رساله الي اهل طبرستان)، جمال الشامي، بي‌نا، بي‌جا، بي‌تا.
الهي‌زاده، محمدحسن، جنبش حسنيان، قم، شيعه‌شناسي، 1385ش.
براقی، حسین، تاریخ الکوفة، دارالأضواء، بیروت، 1407ق.
برقى، احمدبن محمد‌بن خالد، المحاسن، محدث، جلال‌الدين، دارالكتب الإسلامية، قم، 1371ق.
بغدادي، عبدالقاهر، الفرق بين الفرق و بيان الفرقة الناجية منهم، دارالجيل، دارالآفاق، بيروت، 1408ق.
جعفريان، رسول، تاريخ تشيع در ايران از آغاز تا طلوع دولت صفويه، نشر علم، تهران ،1390ش.
حسنى رازى، سيد مرتضى بن داعى، تبصرة العوام في معرفة مقالات الأنام، اساطير، تهران،1364ش.
حلي، حسن‌بن عليّ‌بن داود، الرجال، بحرالعلوم، محمدصادق، دانشگاه تهران، تهران، 1342ش.
رجايى، مهدى، الكواكب المشرقة في أنساب و تاريخ و تراجم الأسرة العلوية الزاهرة، كتابخانه عمومى حضرت آيت الله العظمى مرعشى نجفى (ره)، ايران - قم، چاپ: 1، 1422ق.
رحمتي، محمدکاظم، «ميراث مکتوب زيديان ايران و انتقال آن به يمن» تاريخ ايران، دوره3، ش1، 1388ش.
زيد بن علي بن الحسين ، مسند الامام زيد، منشورات دار مكتبة الحياة. بيروت. لبنان
سبحاني، جعفر، بحوث في الملل و النحل، مؤسسة‌النشرالإسلامي، مؤسسة الإمام الصادق(عليه السلام)، قم، بي‌تا.
سلطاني، مصطفي، تاريخ و عقائد زيديه، نشر اديان، قم، 1390ش.
تعامل تاریخى و فکرى_فرهنگى معتزله و زیدیّه، سلطانی، مصطفی، تاریخ پژوهان،1386،ش11)
شوشتري، نورالله، مجالس المؤمنين، کتابفروشي اسلاميه، تهران، 1365ش.
شهرستاني، محمد‌بن عبدالكريم، الملل و النحل، محمد بدران، الشريف الرضي، قم، 1364ش.
صدوق، كمال الدين و تمام النعمه، دار الكتب الإسلاميه قم، 1395ق.
صدوق، محمد‌بن علي، كمال الدين و تمام النعمه، پهلوان، منصور، قم، دارالحديث، 1380ش.
طبرى، أبوجعفر محمد‌بن جرير، تاريخ الأمم و الملوك، تحقيق: محمد أبوالفضل ابراهيم، دارالتراث، بيروت، ط الثانية،1967م.
کريميان، حسين، سيره و قيام زيدبن علي، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1389ش.
كشي، محمد‌بن عمر، اختيار معرفة الرجال، طوسي، محمد‌بن حسن، ميرداماد، محمدباقر‌بن محمد، رجايي، مهدي، مؤسسة آل البيت (عليهم السلام) لإحياء التراث، قم، 1404ق.
کلینی، محمد‌بن یعقوب، الكافي، دارالكتب الإسلامية، تهران، 1365ش.
----------------، الكافي، 15جلد، دارالحديث، قم، چاپ: اول، 1429ق.
مادلونگ، ويلفرد، أخبار أئمة الزيدية في طبرستان و ديلمان و جيلان، دارالنشر فرانز شتاينر، بيروت، ۱۹۸۷م.
مادلونگ،«زیدیه»، منافیان،محمد، طلوع، ش15.
مجلسی، محمد باقر، بحالانوار،موسسه الوفاءبیروت.1404ق.
مرعشي، ظهيرالدين، تاريخ طبرستان و رويان و مازندران، تسبيحي، محمدحسين، مؤسسه مطبوعاتي شرق، تهران، 1345ش.
مسعودی، على بن الحسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چ دوم، 1409.
مسکویه، تجارب الأمم، ابوالقاسم امامى، سروش، تهران، 1379ش.
مطهرى، مرتضی ، مجموعه آثار، ج27، بی‌نا، بی‌تا.
ملطي، ابن‌عبدالرحمن، محمد زينهم، التنبيه و الرد علي أهل الأهواء و البدع، مكتبة مدبولي، قاهره، 1413ق.
مفید، محمدبننعمان، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد،كنگره شيخ مفيد،قم،1413 ق.
. مهجوري، اسماعيل، تاريخ مازندران، ساري، اثر، 1342 ش.
موسوی‌نژاد، «آشنايي با زيديه»، هفت آسمان، ش11، 1380ش.
ناجي، حسن، ثورة زيدبن علي، الدارالعربية للموسوعات، بيروت، ۱۴۲۱ق.
نشار، علي سامي، نشاة الفکر الفلسفي في الإسلام، دارالمعارف، قاهر، 1977م.
نوبختي، حسن‌بن موسي، فرق الشيعة، دارالأضواء، بيروت، 1404ق.
نوع مقاله: پژوهشی
صفحات 28 ـ ۷
چگونگی تحول زیدیّه به امامیه در طبرستان با تکیه بر باورهای اعتقادی
علی امامی فر1
سید محمود سامانی 2
مصطفی سلطانی 3
چکیده
زیدیه نام فرقه ای منشعب از شیعه است که بعد از قیام زید بن علی در کوفه(122ق) تشکیل شده است. این فرقه در گذران حیات خود تطوراتی را تجربه نموده است. تطوراتی که با تشکیل حکومت زیدی در طبرستان و دیلم رقم خورد. اما این حکومت به دلایلی دوام نیاورد و مذهب زیدیّه نیز با فاصله و زمان بیشتری ازبین رفت و جای خود را به امامیه داد. سؤال این است که این تحول چه علل و عواملی داشته است؟ بررسی علل تحقق این تغییر مذهب با مراجعه به متون اصیل زیدیه و توصیف و تحلیل یافته برای تبیین علت ها، موضوع این اثر است. به نظر می‌رسد در کنار علل مختلف، مهم‌ترین علت این امر، ناهمگونی منظومه فکری و اعتقادی، از جمله: امامت (مهدویت، کیفیت انتخاب امام، جواز امامت چند امام در زمان واحد) و اعتقادات دیگری که از این امر ناشی می‌شد، مثل روی آوردن به اعتزال و فقه حنفی و نیز موضوع مهمی مثل عدم اعتقاد و عمل به تقیه، فساد اخلاقی و رفتار آنان و خروج از زی اسلامی، زمینه اضمحلال زیدیّه را در طبرستان فراهم آورد.
واژگان کلیدی
شیعه، زیدیّه، امامیه، مهدویت، تقیه، تحول، باورهای اعتقادی، طبرستان.
[1] . دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن، دانشگاه معارف، قم، ایران. (نویسنده مسئول)
Email: aef.323@gmail.com
[2] . استادیار گروه مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.
Email: mahmud.samani@gmail.com
[3] . پژوهشگر پژوهشکده حج و زیارت، قم، ایران.
Email: proman.ms@gmail.com
تاریخ دریافت: 8/10/1399 پذیرش نهایی: 23/12/1399